LMQ

LÊ MINH QUỐC: Nhật ký 29.1.2015

phim-truong-VTV-9

Phim trường VTV 9 chiều ngày 28.1.2014, từ trái: Nghệ sĩ Quế Trân, nhà thơ Lê Minh Quốc, đạo diễn VTV 9, nghệ sĩ Quyền Linh

Những ngày này, mỗi sáng thức dậy cảm thấy trời lành lạnh. Rất Tết. Thèm một chút nghỉ ngơi. Nhưng rồi cũng khó. Đã phải chuẩn bị bài vở cho số Tân niên. Bận rộn. Chiều qua, đã lên phim trường VTV9 cùng nghệ sỉ Quế Trân, Quyền Linh thực hiện chương trình trao đổi về phụ nữ sẽ phát sóng vào… ngày 8.3.2015! Đây là khoảng thời gian chạy ngược gió. Chạy hết tốc lực. Hào hứng say mê. Rồi chắc chắn chỉ khoảng thời gian ngắn nữa là Tết. Cuộc nghỉ dài ngày. Lại quay về Đà Nẵng. Lại bãi bờ. Lại những tiếng sóng ầm vang chiều xuân. Lại đón nhận thêm tuổi mới. Một tuổi của quê nhà.

Sực nghĩ, những người sống xa quê, dịp này, tâm trạng như thế nào?

Tình cờ hôm nọ, lang thang hiệu sách cũ mua được tập bản thảo song ngữ, chừng 100 trang, in vi tính. Tựa tiếng Hà Lan West En Oost Ontmoeten Elkaar (Việt Âu Á gặp nhau) của Trương Thị Diệu Đế. Cái tên nghe là lạ. Ngộ nghĩnh. Những gì đã viết, dưới thức nào cũng không quan trọng, nếu có “duyên” ắt có người tìm đọc. Bằng không, chỉ là nước chảy hoa trôi. Lỡ làng duyên phận. Đọc và biết tác giả sinh tại Đà Lạt, đậu Tú tài vào tháng 5.1972, sang Hà Lan năm 1980. Cô viết lại những cảm nhận thời gian đầu ở xứ người.

Đọc và thích câu chuyện này, ngày nọ vì trễ chuyến xe lửa đi Leerdam, nên cô thả bộ từ nhà ga Dordrecht đến chiếc cầu gần đó, như một cách giết thời gian, đợi chuyến sau. Ở đó, cô thấy một con mèo bị thương nằm trong bụi cây. Bỗng nhiên có xe cứu thương cho súc vật chạy đến và đem con mèo đi. Chứng kiến cảnh kỳ lạ ấy, cô thầm nhớ về quê nhà. Nghĩ đến cảnh ngộ đồng bào mình nghèo khó, tàn tật, ăn xin lê lết ngoài phố nhưng nào có ai thèm đoái hoài đến. Trong khi đó, ở xứ này một con mèo bị thương lại được chăm sóc rất đỗi tận tình, chu đáo, vì thế: “Nước mắt tôi trào ra và tôi không nín khóc được. Bỗng nhiên tôi cảm thấy một bàn tay đặt lên vài mình. Có một bà cụ đang cố gắng an ủi tôi”.

Xin dừng một chút để nói rằng, một truyện ngắn hay là có thể phút cuối có một vài chi tiết tạo ra sự bất ngờ cho bạn đọc. Chuyện con mèo bị thương không là truyện ngắn. Ấy thế, lời an ủi của bà cụ cũng bất ngờ không kém.

Bà cụ đã nói gì?

Có lúc nghĩ rằng, có phải người Việt đều hiểu tiếng Việt? Không ai dám ưỡn ngực gật đầu cả. Nếu ai đó bảo giải thích tường tận những địa thế đất đai, sông rạch đại loại như bàu, trảng, giồng, vàm, gò, rú, xẻo, gành, phá, truông, trủng, trủn, rộc, rạch, vũng, hóc, đụn… thì y xin chào thua. Đã thế, hôm nọ anh B có mail cho bài viết của nhà thơ Lê Ký Thương giải thích về từ “chụt”. Chụt là gì? Đố ai biết? Câu hỏi khó mà dễ. Dễ bởi ai cũng biết “chụt” là “tiếng kêu phát ra khi hôn nhau hay mút mạnh” như Đại từ điển tiếng Việt do Nguyễn Như Ý chủ biên đã giải thích. À, ai lại không từng có cảm giác sung sướng của lúc lúc ăn ốc hút cái chụt nhỉ?

Thế nhưng ở Nha Trang, có địa danh Chụt! Nghe lạ tai quá. Ắt nhiều người cũng lần đầu tiên biết chăng? Hãy nghe nhà thơ Lê Ký Thương giải thích: “Khách du lịch đến Nha Trang, có dịp thăm Khu Nghỉ mát Biệt thự (lầu vua Bảo Đại), Viện Nghiên cứu biển (trước đây gọi là Hải học viện Nha Trang) hay hồ cá Trí Nguyên đều phải qua xóm Chụt. Đây là một xóm ven biển, nằm cuối đường Độc Lập (nay là đường Trần Phú) đã một thời nổi tiếng món phở gà của ông Nguyễn Bảy, mà mọi người quen gọi là “phở Chụt”.

Nhưng Chụt nghĩa là gì?

Khi có người tò mò hỏi như vậy thì hầu như dân địa phương đều trả lời là CHỤT là do tiếng Pháp mà ra. Người Pháp viết CHUTT, mình đọc là CHỤT (?).Có đúng vậy không? Chúng tôi đã tra cứu các tự điển tiếng Pháp không có chữ CHỤT mà chỉ có chữ CHUT - một tiếng ta thán có nghĩa: im, làm thinh. Và chữ CHUTE nghĩa là: rơi, rớt, sa ngã, thất bại, suy đồi, đốn mạt… Nhưng câu trả lời trên không phải là vô lý. Thời Pháp thuộc, khi người Pháp tráng nhựa con đường biển chạy thẳng xuống cảng Cầu Đá, họ đã đặt trụ cây số và khắc lên đó chữ CHUTT.

Theo đó, các hiệu buôn nằm hai bên đường xóm Chụt có lẽ muốn Tây hóa đều ghi trên bảng hiệu là CHUTT. Và chữ CHUTT dần dần ăn sâu trong cách viết, cách nói của người địa phương - cứ tin chắc đó là chữ Pháp - cho tới giờ. Chúng tôi thiển nghĩ có sự nhầm lẫn như vậy, vì người Pháp phát âm chữ CHỤT thành CHUTT, nên viết là CHUTT.

Vậy CHỤT nghĩa là gì? Tại sao gọi là xóm Chụt?

Theo Đại Nam Quấc Âm Tự Vị (1895) của Huình Tịnh Của, Việt Nam Tự Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức. Tự Điển Việt Nam của Lê Ngọc Trụ và Lê Văn Đức, Việt Ngữ Chính tả tự vị đều giải thích: Chụt là vũng nước nhỏ ở dựa gềnh biển có thể cho ghe thuyền núp gió. Trong Đại Nam Quấc Âm Tự Vị còn ghi cụ thể: (CHỤT) NHA TRANG - chỗ núp gió tại Nha Trang về tỉnh Khánh Hòa. Trong bài VÈ THỦY TRÌNH TỪ HUẾ VÔ SÀI GÒN của dân ghe bầu, tức dân đi buôn bằng ghe thuyền ngày xưa có đoạn:

Nha Trang xuống CHỤT bao xa

Kẻ vô mua đệm, người ra mua chằng.

Anh em mừng rỡ lăng xăng,

Người hỏi thăm vào, kẻ hỏi thăm ra.

Anh em chè rượu hỉ ha…

Qua đó, chúng ta thấy CHỤT đã có trước khi người Pháp đặt chân tới Nha Trang và chúng ta có thể hình dung được cảnh sinh hoạt khá tấp nập ngày xưa ở đây. Dân ghe bầu từ Nam ra Bắc hoặc từ Bắc vô Nam đều ghé vô CHỤT. Họ mừng rỡ gặp nhau, chén thù chén tạc vui vẻ, trao đổi tin tức, tình hình buôn bán và điều quan trọng là mua lá buông (đệm) làm buồm và song mây làm cột buồm (chằng). Hai thứ lâm sản này có rất nhiều ở Khánh Hòa và chỉ có bán ở Chụt vào thời đó.Qua nhiều thời ký phát triển, xóm Chụt ngày nay trở thành một khu phố thuộc thành phố Nha Trang. Các cơ sở hành chánh, kinh tế, văn hóa đều tập trung ở đây. Nó lại gần cảng Cầu Đá, một trong những cảng lớn của Miền Trung, nên có nhiều điều kiện thuận lợi cho việc phát triển trong tương lai” (Tạp chí Bách khoa văn học số 5 - tháng 5-1991). Nói tắt một lời: “Chụt là vũng nước nhỏ ở dựa gềnh biển có thể cho ghe thuyền núp gió”.

Cần gì đọc nhiều. Mỗi ngày đọc vài trang viết mà cảm thấy thích thú là đủ. Đã được NXB Trẻ tặng 2 quyển sách hay, đáng đọc: Di cảo Dỡ mắm của cụ Vương Hồng Sển; Hồ sơ về lục châu học - Tìm hiểu về con người ở vùng đất mới của GS Nguyễn Văn Trung. Sẽ đọc kỹ.

Thử hỏi “dỡ mắm” nghĩa là gì? Tóm tắt vài ý của cụ Sển, đại khái mắm gài từ mấy năm trước, nay lấy ra ăn gọi là “dỡ mắm”. Trước đó, “mót vài ba con cá hôi trong ao bùn, thêm muối và gài vào lu hũ, chờ qua năm sau, cá muối thành mắm, dù lua hột cơm cho qua bữa”. Nếu chỉ có thế, chẳng gì đáng bận tâm, oái oăm chính là ở chỗ khi dỡ nắp mái ra chỉ thấy những giòi!

Ngồi buồn dỡ mắm nhau ra

Mắm ông thì thúi, mắm bà không thơm

Lần đầu tiên đọc được câu này. Ngày còn nhỏ, ở ngoài Trung, mẹ y cũng thường xuyên làm mắm cá cơm. Những lúc có giòi, mẹ thường đùa mà rằng: “Giòi mẹ thì ngon, giòi con thì béo”. Nói thế thôi, chỉ cần vớt giòi bỏ ra ngoài chén mắm là xong. Lại nghe câu tục ngữ: “Ăn mắm mút giòi”. Mút sạch chất mắm trên con giòi rồi mới bỏ đi. Sự hà tiện, tằn tiện ấy đố ai có cách nói hay hơn? Có phải người Việt học ở người Chiêm Thành về cách làm mắm? Bằng chứng, phía ngoài Bắc chỉ rành về tương. “Dưa La, cà Láng, nem Báng, tương Bần, nước mắm Vạn Vân, cá rô Đầm Sét”. Suy nghĩ này có đúng không? Sự cách biệt văn hóa thể hiện rất rõ nét trong nghệ thuật ẩm thực. Không rõ ông Tây bà đầm nếu chứng kiến cái cảnh người dân quê y “ăn mắm mút giòi”, họ sẽ có ấn tượng gì?

Trở lại với chuyện con mèo bị thương ở Hà Lan mà cô Trương Thị Diệu Đế đã chứng kiến. Lúc cô ôm mặt nức nở vì nhớ đến thân phận nguời nghèo ở quê nhà thập niên 1980, có bà cụ người Hà Lan đến gần đặt tay trên vai an ủi. Bà cụ nói gì? Bà cụ nói rằng: “Maak je maar geen zorgen over de poes, hij wordt goed verzorgd en wordt vast wel weer beter" (Thôi con đừng lo lắng cho con mèo nữa, nó đã được săn sóc chu đáo và chắc chắn là nó sẽ khỏe ra).

Thế đấy!

Ôi đời!

Đọc mẩu chuyện nhỏ ấy, tự dưng lại liên tưởng đến những chuyện khác. Mà thôi, đã cuối năm rồi hãy nghĩ đến những gì nhẹ nhàng, tươi tắn có phải hơn không?

Xin hoan nghênh và hoàn toàn nhất trí.

L.M.Q