LMQ

LÊ MINH QUỐC: Nam Bộ những ngày giáp Tết

Cùng chung bọc “đồng bào”, non sông gấm vóc nước Việt từ ải Nam Quan đến mũi Cà Mau là khối thống nhất của chung một dòng văn hóa. Văn hóa Việt từ Bắc chí Nam chỉ là một, tuy nhiên trong tương đồng vẫn có dị biệt. Riêng trong dịp vui xuân đón Tết, những ngày giáp Tết thì ở phương Nam nắng ấm có khác gì ngoài Bắc? Nhà thơ Anh Thơ miêu tả lúc ấy: “Trời lún phún mưa xuân đường các ngõ”, người ở trong Nam không có cái thú thưởng thức cái rét ấy. Thế nhưng tâm trạng nao nức, hồi họp chờ Tết, đợi Tết thì cư dân vùng miền nào cũng giống hệt nhau, không gì khác. Vẫn là sự háo hức: “Cu kêu ba tiếng cu kêu/ Mau mau tới Tết dựng nêu ăn chè”. Cây nêu của ngàn năm văn hiến tồn tại cả ba miền, Anh Thơ cho biết:

Trời tối quá! Bên ngoài trời tối quá

Những cây nêu tiếng khánh khẽ khua thầm

Những cung vôi trong sân như mờ xoá

Những giấy điều trước cửa dán đen thâm

Trong khi đó, ở Nam Bộ thì sao? Vẫn trồng cây nêu, ta có thể khảo sát qua Vè Tết:

Cổ tích bày ra

Truyền cho con cháu

Từ ngày hăm sáu

Dĩ chí ba mươi

Cá thịt tốt tươi

Ông bà tiếp rước

Phải dùng cây trúc

Lấy nó làm nêu

Thiên hạ cũng đều

Chưng lo đồ đạc

Không những thế, một trong những công việc phải làm vẫn là đánh bóng các lư hương, nhang đèn trên bàn thờ tổ tiên. Ở Nam Bộ thường có các kiểu lư mắt tre, lư trúc hóa lân với nhiều họa tiết nên không dễ đánh bóng, theo nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển, đó là: “Có thứ lư thau trơn dễ chùi, ở trên đỉnh chóp có đặt con lân giỡn trái châu, đứng nhe răng cười cầu phúc, có thứ lư gồ ghề rất khó chùi cho bóng”. Và ông cho biết kinh nghiệm: “Muốn chùi lư cho bóng, lọ là phải dùng dầu bóng hiệu Tây u cho thêm tốn tiền. Miễn có khế chưa đập dập lấy nước chua thấm với tro bếp thật mặn, chấm với “cật bần” cọ sát thật mạnh thì bao nhiêu hoen rỉ cũng sạch” (Tạp san Sử địa - Xuân Đinh Mùi, 1967). Chi tiết cùng trái “cật bần” chỉ có ở miền Nam.

Không những thế, đây cũng là những ngày còn phải lau chùi tranh kiếng cho láng bóng, sạch sẽ. Thật thú vị, khi ở trong Nam đã sáng tạo ra loại tranh vẽ trên kiếng những mai, lan, cúc trúc, những điển tích nêu cao tinh thần tiết nghĩa, trung hiếu hoặc hướng đến phúc, lộc, thọ…

Vào những ngày này, từ ngày 23 tháng Chạp đưa ông Táo về trời, ngày trước ở Nam Bộ cũng giống các vùng miền khác là có dán câu đối đỏ. Ngoài mục đích dán câu chữ nêu lên ước vọng sang năm mới hanh thông hơn, phúc, lộc tràn trề v.v… thì cũng là một cách che lại các cột gỗ, tre xấu xí hoặc bị mối mọt… Mà thuở ấy, người ta đã dán lên đó những chữ gì? Trà lời câu hỏi này, tôi chỉ căn cứ vào Vè Tết phổ biến ở Nam Bộ. sở dĩ như thế vì vè là một trong những thể loại phổ biến, đặc trưng của văn học bình dân phản ánh trung thực nếp nghĩ, sinh hoạt của một thời, chẳng hạn,

Ăn mừng năm mới

Chữ An chữ Thới

Dán trước hàng ba

Phú Quới Vinh Hoa

Dán vô cửa trước

Tài Lợi Lộc Phước

Dán trước hàng nhì

Còn nữa:

Trang thờ ông Táo

Đề chữ Hiễn Linh

Lấy câu Thái Bình

Dán ngoài cửa ngõ…

Nói gì thì nói, từ xưa đến nay, thiên hạ vẫn gọi… ăn Tết. Đã Tết thì phải sắm sửa, lo toan, chuẩn bị rất nhiều cho cái ăn, âu cũng là mối quan tâm, lo lắng nhất, đến độ, “Tết đến sau lưng, ông vải thì mừng, con cháu thì lo”. Ồi dào, những ngày giáp Tết:

Đêm tới sáng thức làm lạo xạo

Kẻ lo hết gạo, người sợ lá tươi

Giã gạo vang trời động đất

Mần sao lật đật như đứa mắc phong

Nếp tẻ tính vừa xong

Tiền bạc thiếu đi vay hỏi lãnh

Sức ai đặng mạnh mượn phết bánh phồng

Hái mớ lá, dây, mua hành cùng hẹ

Mần cho nhặm lẹ, chớ có dật dờ

Vườn đặng quét dọn giường thờ

Hối con vợ thức khuya đi chợ

Ai lại không tâm trạng náo nức vào chiều cuối năm lúc dạo phiên chợ Tết?

Đông thiên hạ mặc tình mua bán

Nhà giàu người ta mua hồng, mua núm, mua mì

Mua không thiếu vật chi

Bổn phận mình nghèo muốn mua xấp vải

Nghiêng qua ngó lại ngặt nỗi thiếu tiền

Muốn mua một chiếc cườm chuyền về đeo sợ má đánh

Vái trời lành mạnh tết khác qua mua…

Theo tục lệ ngày xưa, mà nay cũng thế thôi mọi nợ nần trong năm phải trả trước Tết, không để sang năm mới. Có câu: “Giàu khó ba mươi Tết mới hay”; hoặc “Réo như réo nợ ngày trước Tết”. Trả hết nợ nần trong năm, đâu vào đó rối thì mới yên tâm chuẩn bị Tết. Ở Nam Bộ, vốn có nhiều nhà vườn, trồng trọt cây trái, hoa màu, sông nước, kênh rạch nhiều tôm cá thì dịp này cũng là nguồn thu nhập để thêm tiền ăn Tết, xưa đã thế thì nay vẫn thế:

Nghe vẻ nghe ve

Nghe vè chợ Tết

Bán tôm, bán cá

Chài rớ dưới sông

Bán cải, bán bông

Vật trồng nơi đất

Cộng hành, trái ớt

Sản vật trong vườn

Con lóc, con lươn

Câu nơm ngoài ruộng

Khổ qua, bầu cuống

Trồng nó ít công

Vịt trằng, gà bông

Của trời sanh sản

Bưởi, cam quýt, nhãn

Là trái của cây

Dưa hấu, cà tây

Vốn đồ trồng tỉa

Cau trầu, thơm, mía

Những vật thiên nhiên…

Đôi nét này đã cho thấy cảnh vật trù phú của miền Nam nước Việt mến yêu. Nay, ta còn thấy những ghe, thuyền chở hoa kiểng từ miệt vườn lên bày bán tại Sài Gòn, dịp này nếu bạn đến bến Bình Đông, khu chợ búa sẽ thấy bạt ngàn sắc hoa rực rỡ, chỉ nhìn đã thấy rộn ràng cảm húng Tết.

Nếu ngoài Bắc, ngoài Trung có lệ “đụng thịt” thì trong Nam cũng có, trước Tết vài ngày bà con chòm xóm chung tiền củng thịt một con lợn, chia nhau, ai có tiền thì trả, ai ngặt nghèo túng thiếu thì sang đầu năm trả cũng đặng. Ấy là phong tục tốt đẹp, tình làng nghĩa xóm nhằm giúp nhau ai ai cũng ăn Tết đủ đầy vui vẻ. Thiếu gì thì thiếu, chứ không thể thiếu miếng thị lợn:

Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ

Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh

Trong Nam gọi bánh tét và cũng nấu tại nhà vào những ngày giáp Tết. Hình ảnh này nay đã xa, bởi siêu thị mọc lên như nấm, bày bán không thiếu thứ gì nhưng rồi nồi bánh chưng/ bánh tét ấy vẫn còn đây, chứ không chỉ lưu lại trong ký ức…

L.M.Q

(nguồn: Tạp chí TST tourist XUÂN CANH TÝ 2020 - NXB Thanh Niên)