LÊ MINH QUỐC: Nhật ký 12.7.2017

LY_TOET_XA_XE_BANG_BANH

Chiều đã chiều Đã nhiều chiều đọc vẩn vơ vài trang sách. Tự dưng lại nhớ đến ngày dự hội thảo Phong trào Thơ mới và văn xuôi TLVĐ - 80 năm nhìn lại. Diễn ra ngày 2.10.2012 tại Trường Đại học Sư phạm TP.HCM do 4 đơn vị giáo dục tại TP.HCM là Trường Đ.H Sư phạm, Hội Nghiên cứu giảng dạy văn học, Khoa Văn học và Ngữ văn Trường Đ.H KHXH&NV và tạp chí Thế Giới mới đồng tổ chức.

Ngày đó, PGS-TS Trần Hữu Tá đọc diễn văn khai mạc, qua đó, ông kết luận: “Những sáng tạo nghệ thuật của khuynh hướng thẩm mỹ này, cùng với thành tựu của hai dòng văn học hiện thực chủ nghĩa và văn học cách mạng vô sản cùng thời, tất cả đã góp phần thực thi một nhiệm vụ lịch sử quan trọng: hoàn tất quá trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc chỉ trong hơn một thập kỷ (1930-1945), đưa văn học nước ta từ quỹ đạo văn học trung đại hòa nhập chung dòng chảy của văn học thế giới hiện đại”.

Rất tiếc trong hội thảo này, chỉ duy nhất tham luận của Thái Thị Thu Thắm (Đ.H Văn Lang) đề cập đến Mối quan hệ giữa văn học và hội hoạ trong hoạt động của TLVĐ. Và lấy làm tiếc. Tiếc vì như ta đã biết, trong hệ thống truyện cười dân gian Việt Nam đã có những nhân vật hoạt kê nổi tiếng như Trạng Quỳnh, Xiển Bột, Ba Giai - Tú Xuất v.v... Và bây giờ, chính TLVĐ đã sáng tạo thêm ba nhân vật điển hình nữa - một thành công rực rỡ cho nền biếm họa chí nước nhà: Lý Toét, Xã Xệ, Bang Bạnh.

Lâu nay, các nhà nghiên cứu đã nhọc công tìm hiểu ai đích thực “cha đẻ” của ba nhân vật này? Mỗi người nói một phách. Người này nghe người kia nói thế, tin sái cổ, vì thế khi viết lại lặp theo. Cái sự cần thiết nhất trong nghiên cứu vẫn là “nói có sách, mách có chứng” nhưng rồi nhiều người lại không thực hiện. Chẳng phải họ làm biếng, cẩu thả mà do thiếu tài liệu, không có văn bản nên đành chịu. Nói gì cho xa, đôi lúc y cũng thế thôi. Rồi, có lúc kiểm chứng lại tài liệu mới ngớ người thốt lên bẽ bàng. Trách ai bây giờ?

Con nhớ, lúc còn đi học trung học, đã đọc tạp chí Văn Học chủ đề Những vang bóng một thời trong văn chương hoạt kê Việt Nam - ấn hành năm 1971. Và tin sái cổ về sự ra đời của nhân vật Lý Toét do nhà văn Vũ Bằng viết: “Lần đầu tiên xuất hiện trên Kỷ yếu Việt Nam Thanh niên hội của sinh viên Cao đẳng (Hà Nội), hai ba tháng ra một số, ngoài bìa sách vẽ một gốc đa cổ thụ. Và chính nhà thơ Tú Mỡ (1900 - 1976) là “cha đẻ” ra Lý Toét và ngay bản thân Tú Mỡ cũng được gọi là Lý Toét. Tại sao bị gọi Lý Toét? Là vì Tú Mỡ làm thơ trào phúng thì hóm hỉnh, nhưng ngoài đời lại có vẻ quê mùa, quê mùa từ cách nói năng cư xử đến cách thức ăn mặc - giữa một thời kỳ đương tiến bộ hết mốt nọ đến mốt kia, Tú Mỡ nắng cũng như mưa, hai buổi đi làm cứ cọc cạch một cái xe Terrot đồng nát, mặc áo the, đi giày Tây trắng, mà lại đội một cái nón dứa lên đầu xùm xụp” (tr.25).

Trong tham luận trong hội thảo nêu trên, Thái Thị Thu Thắm cho rằng: “Nhất Linh là người đã sáng tạo ra Lý Toét còn Nguyễn Gia Trí chính là hoạ sĩ tài hoa đã cho ra đời Xã Xệ và Bang Bạnh”. Trong quyển Biếm họa Việt Nam (NXB Mỹ Thuật- 2011), họa sĩ Lý Trực Dũng cho rằng: “Xã Xệ và Bang Bạnh chính là sáng tác của họa sĩ Nguyễn Gia Trí với bút danh Rigt” (tr.14) v.v…

Dù thế nào đi nữa, việc đưa các nhân vật này “hội nhập” vào đời sống, trước hết phải kể đến công lao của nhóm TLVĐ.

Tại sao không thử mạo muội lật lại tài liệu xưa để có thể “chốt hạ” lại vấn đề mà lâu nay đã còn có nhiều, rất nhiều ý kiến tranh luận khác nhau? Thách đấy, có làm nổi không? Y hỏi y chứ ai. Không thèm trả lời. Chỉ nhẩn nha lật lại bộ Phong Hóa xem sao. Và sau đây là những gì y đã ghi nhận và khẳng định từ văn bản, từ tài liệu chứ không “ăn theo nói leo”.

Đọc lại tờ Ngày Nay số xuân năm 1940, trong bài Lịch sử Lý Toét, Ba Ếch và Xã Xệ nhà văn Nhất Linh tiết lộ: “Lý Toét ra đời trước rồi người mới ra đời sau. Tên Lý Toét thấy xuất hiện năm 1930 trong báo Tứ Dân mà người đẻ ra cái tên Lý Toét lại là Tú Mỡ Hồ Trọng Hiếu. Còn ai đẻ ra Lý Toét (người thật)?”. Với câu hỏi này, Nhất Linh trưng ra hình vẽ Lý Toét in trên măng-sét của báo Phụ Nữ Thời Đàm số tháng 6.1931 và cho biết: “Đó là bức vẽ đầu tiên về Lý Toét. Đông Sơn một hôm ngồi xem báo Phụ Nữ. Nghịch vẽ một người nhà quê và thấy người ấy hay hay liền xé chỗ vẽ cất đi, chưa biết dùng làm gì”.

Mãi đến khi Phong Hóa bộ mới do nhóm TLVĐ thực hiện, Lý Toét mới chính thức “hành hiệp giang hồ”. Trên số báo 14 (22.9.1932), trang bìa có in tranh vẽ Người An Nam mình kinh doanh, dù “25 chỗ ngồi nhất định” nhưng trên xe chở cả vài chục người lổn nhổn. Nếu quan sát kỹ, ta thấy có nhân vật ná ná như Lý Toét đuọc phổ biến sau này. Tranh ký tên Đông Sơn (bút danh của Nhất Linh). Qua số báo 15 (29.9.1932), tranh vẽ Lý Toét lần đầu tiên được chọn làm vi-nhét cho chuyên mục Vui cười. Và tất nhiên, lúc đó chưa có tên gọi là Lý Toét.

Đến số báo 35 (24.2.1933) trong tiểu phẩm Cuộc chợ phiên của Phong Hóa tổ chức của Tứ Ly (bút danh của nhà văn Hoàng Đạo), bấy giờ tên gọi Lý Toét mới xuất hiện, có cả tranh minh họa Lý Toét cùng nhân vật Ba Ếch. Có thể xem đây là ngày “khai sinh” của nhât vật trứ danh: “Đội trời đạp đất giữa trời/ Nguyễn Văn Lý Toét là người Việt Nam”. Qua các số báo sau, cụ thể số 48 (26.5.1933) là thời điểm Lý Toét bắt đầu trở thành nhân vật chính của mỗi tranh châm biếm. Mở đầu là Lý Toét ra tỉnh - lẫm bẫm khi chăm chú quan sát bệ nước phông tên, có vòi rô-bi-nê: “Quái, bia ai mà lạ vậy?”.

Từ đó trở về sau, trên Phong Hóa tranh vẽ về nhân vật này xuất hiện đều đặn. Bấy giờ, không chỉ Đông Sơn mà các danh họa lừng lẫy cỡ Nguyễn Gia Trí (bút danh Rigt), Tô Ngọc Vân (bút danh Tô Tử), Cát Tường (bút danh Lemur), Mạnh Quỳnh... cũng “hà hơi tiếp sức” qua nhiều số báo. Ngoài ra còn phải kể đến tài năng của của thi sĩ trào phúng Tú Mỡ. Trên chuyên mục thơ châm biếm Giòng nước ngược, ông cũng “lôi” Lý Toét vào cho bằng được, thậm chí còn nhại bài thơ Anh Khóa của Á Nam Trần Tuấn Khải để cho bà Lý Toét được xuất hiện v.v...

Như thế, vẫn chưa đủ.

Làm nên sự thành công rực rỡ này, phải còn là công sức tham gia rất nhiệt tình của đông đảo bạn đọc cùng viết/vẽ theo “nguyên mẫu” đã có sẵn. Tạo nên “hiệu ứng dây chuyền”, còn do từ báo số 26 (16.12.1932), Phong Hóa đã mở cuộc thi viết “truyện cười” và vẽ “tranh khôi hài” nên đã thu hút sự tham gia của mọi người. Dám khẳng định rằng: “bản quyền” hình mẫu Lý Toét là do Nhất Linh sáng tạo, nhà thơ Tú Mỡ đặt tên và nhà văn Hoàng Đạo có công đầu trong việc giới thiệu với đông đảo bạn đọc.

Còn nhân vật Xã Xệ thì sao?

Cuộc thi sáng tác truyện cười, vẽ tranh khôi hài, kéo dài nhiều năm. Trên Phong Hóa số báo 57 (28.6.1933), Bút Sơn với “tranh dự thi số 73” đã vẽ nhân vật na ná như Xã Xệ sau này: Ông ta đi hớt tóc, trên đầu chỉ có mỗi một sợi tóc, thợ cầm tông-đơ và hỏi: “Bẩm ngài,ngài rẽ bên hay rẽ giữa ạ?”. Tất nhiên nhân vật này, Bút Sơn không đặt tên Xã Xệ. Với bài báo của Nhất Linh vừa nêu trên, ông cho rằng: "Nhìn kỹ, tôi cho người ấy là bố Xã Xệ"

Trên số báo 88 (9.3.1934), Chàng thứ XIII viết tiểu phẩm Lý Toét suýt đi du xuân, lần đầu tiên xuất hiện tên gọi Xã Xệ qua bức tranh có mẩu đối đáp: Xã Xệ hỏi: “Mưa đã đến gần, bác vẫn tắm sao?”. Đang ngâm mình dưới ao, tay vẫn cầm ô, đầu đội khăn đóng, Lý Toét trả lời: “Lo gì, tôi đã phòng xa, mang ô đây, lúc mưa tới, tôi dương ô lên”. Bức tranh này không thấy ký tên. Ai đặt tên Xã Xệ? Không rõ.

Thật bất ngờ, qua số báo sau, số 89 (16.3.1934) ngay trang bìa đã chọn bức tranh của Bút Sơn. 2 tranh liên hoàn vẽ Xã Xệ và Lý Toét đứng trước cái bàn cân Tây, trên bảng có ghi: “Bỏ vào 1 xu rồi cân”. Xã Xệ bảo: “Bác Toét chúng mình có 1 xu làm sao cân hai đứa?”. Cả hai cùng leo lên bàn cân, Lý Toét trả lời: “Thế này thì thật nhất cử lưỡng tiện, cân một lần hai đứa rồi chia hai ra thì cũng được chứ lỵ?”.

Từ đây, nhân vật mập ú, trên đầu mỗi một sợi tóc, hai má phúng phính, mặc áo dài the thâm đã trở thành “nguyên mẫu” cố định. Và cũng từ đây, Xã Xệ luôn cặp kè như hình với bóng cùng Lý Toét ốm cà tong cà teo, má hóp, đầu bịt khăn, răng vẫu, tay xách ô có treo tòng teng đôi giày. Không những thế, vi-nhét chuyên mục Vui Cười, trước đây chỉ mỗi Lý Toét thì nay đã có thêm Xã Xệ. Hai nhân vật này, nổi tiếng đến độ khi xem lại báo Ngày Nay, y còn phát hiện ra mẩu quảng cáo:

“Quan, thét: - À, các thầy hỗn thật. Các thầy mang biếu thuốc để định rủa tôi đó sao?
Lý Toét, run sợ: - Dạ bẩm quan lớn, chúng con đâu dám. Nguyên con nghe nói bà lớn bị nóng sốt uống đủ các thứ thuốc mà không khỏi nên chúng con lòng thành mua một tá “Khang Kiện thối nhiệt tán” để bà lớn dùng. Xin quan lớn xét cho.

Xã Xệ: - Bẩm chúng con đã kinh nghiệm, chỉ 5 phút khỏi sốt.

Quan lớn hớn hở: - À ra thế, cảm ơn các thầy, có phải hiệu Khang Kiện ở Hà Nội không? Ấy, bà lớn vì uống thuốc điều kinh ở hiệu ấy chỉ có 0p50 một hộp mà có thai, rồi đẻ ra thằng cháu thứ tư đó. Hiệu ấy lại có thuốc “Bảo thai” giá 0 piastre 30 rất tốt”.

Theo y, ngày 16.3.1934 là ngày chính thức “khai sinh” của Xã Xệ. “Bản quyền” đó thuộc về Bút Sơn.

Còn nhân vật Bang Bạnh thì sao?

Bấy giờ, báo chí đưa tin: có lão Bang tá nọ ở Vinh, lúc vào một hiệu buôn, người thư ký cửa hiệu sau khi lễ phép chào hỏi rồi ngồi xuống ghế. Lập tức, anh ta ăn một cú tát như trời giáng của Bang tá vì... dám ngồi ngang hàng với lão. Trên báo Phong Hóa số 151 (ngày 31.8.1935), nhà văn Thạch Lam có phê phán sâu cay trong chuyên mục Bức tranh vân cẩu. Danh họa Tô Ngọc Vân (bút danh Tô Tử) đã vẽ tranh minh họa chân dung: một ông quan béo ục ịch, mặc áo dài trắng, khăn đóng trắng, mặt tròn, mép và cằm có 3 sợi râu, mắt ti hí, ngực đeo bài ngà, chân đi giày, tay cầm roi. Chưa hết, ngay dưới bài viết trên còn là 4 tranh liên hoàn Truyện quan Bang Bạnh kể chuyện quan đi xe ô tô, ngồi ở đầu cũng ngang hàng, hoặc dưới tài xế, bực quá, quan chọn cách... ngồi trên mui xe ngay trên đầu tài xế!

Khác với sự ra đời của Lý Toét, Xã Xệ, lần này TLVĐ quyết định cho nhân vật của mình có lý lịch hẳn hòi. Do đó, từ số báo 155 (27.9.1935) Tô Tử vẽ truyện tranh 2 kỳ về “sự tích” ra đời của Bang Bạnh. Sau đây là lời dẫn trong tranh:

“Trước khi Bang Bạnh ra đời, bà mẹ nằm ngủ thấy một ông thần biếu bà một cái thang gẫy. Mấy hôm sau... Ông đốc Xã Xệ ở phòng đẻ ghé đầu báo tin bà Bạnh sinh con trai. Đứa trẻ sinh ra không thích chơi búp bê hay chơi trống bỏi, chỉ thích chơi roi mây. Nó không khóc một tiếng nào, mỗi khi đòi ăn nó chỉ quát và giơ roi lên. Nó không bao giờ chịu đặt nằm hay để người ta ẵm ngang; mỗi khi nguời ta để ngang hàng chân nó với đầu nó là nó quát ầm nhà. Vì vậy nên từ lúc lọt lòng nó chỉ ngủ đứng. Vì có cái nết ngủ đúng nên Bạnh được làng bầu ra làm trương tuần.

Anh ta làm hết phận sự một cách dễ dàng vì tối nào anh ta cũng chỉ việc ra ngủ ở đầu làng. Cướp không dám béng mảng. Vì thế năm sau được bầu làm chánh tổng. Một đêm mùa nước chánh Bạnh coi đê mệt quá ngủ... Ông sứ đi tuần đêm thấy trời tảng sáng mà chánh Bạnh còn sừng sững đứng trên đê. Hôm sau, chánh Bạnh nhận được giấy ông sứ đã giật mình... giở ra mới biết thăng Bang tá, vì đã hết lòng làm việc - ông bắt đầu có cái tên Bang Bạnh từ đó”.

Tựa như Lý Toét-Xã Xệ, với nhân “sinh sau đẻ muộn” này này, Phong Hóa lại lại kêu gọi bạn đọc cùng tham gia “chung vui”. May mắn, lần này nó cũng được các danh họa, bạn đọc sử dụng trong các tình huống hài hước, châm biếm từ tranh vẽ đến các mẩu chuyện cười.

Ngày 31.8.1935 là ngày “khai sinh” của Bang Bạng với “cha đẻ” Tô Ngọc Vân, Thạch Lam là người đặt tên.

Thật ra, từ xưa đên nay, các nhà báo Việt Nan đều nỗ lực tạo ra những nhân vật điển hình như thế, có thể kể đến những Vá, Vếu, cậu Ấm, cô Chiêu (trước 1945); anh Tám Sạc Ne, Bé Ngôn, Bé Luận, Tổng Thẹo... (trước 1975); sau này là gia đình Hai Nhái, Linđa Kiều; Gia đình bé Kiến v.v... Nhưng những nhân vật đó vẫn chưa tạo được nét điển hình để đi sâu vào trí nhớ của công chúng.

Có thể nói Lý Toét - Xã Xệ - Bang Bạnh đã trở thành điển hình của “nhân vật điển hình” - mà báo Phong Hóa gọi bộ “tam đa” không thể tách rời khi nhìn về tính cách tiêu biểu của nông dân người Việt trước Cách mạng tháng Tám. Sự thành công chói lọi, rực rỡ của nó vẫn còn là bài học, thử thách cho các họa sĩ biếm và nền báo chí trào phúng hiện nay. Sự thành công do đâu? Tất nhiên có nhiều lý do, riêng từ góc độ chuyên môn họa sĩ Lý Trực Dũng kết luận rất chính xác: "không phải do một mà nhiều họa sĩ vẽ, nhưng luôn giữ đúng hình hài đặc trưng ban đầu của nhân vật. Đó là cách tác nghiệp rất hiện đại, hiệu quả của các họa sĩ vẽ tranh biếm họa nhiều kỳ mà ngày nay gọi là teamwork" (SĐD, tr.16).

L.M.Q