LMQ

LÂM BÍCH THỦY: Nhớ danh cầm BẢY THIỀU NGUYỄN XUÂN VINH

nhac-cu-dan-toc-R

Trong một bức thư gửi cho ba tôi - nhà thơ Yến Lan; nhà thơ Quách Tấn chân tình khuyên anh em Văn nghệ sĩ tỉnh nhà: “Bình Định có rất nhiều nhân vật có danh mà gần một thế kỷ qua bị bỏ quên, lẽ ra chúng ta phải làm sống dậy. Rất tiếc không có người có đủ tài, học, tâm chí để cùng nhau khai thác kho tàn Văn hóa của Bình Định. Tôi nhận thấy phần đông anh em làm văn nghệ vì danh vì lợi hơn là vì bổn phận thiêng liêng, chú và anh em làm văn nghệ sỹ Bình Định đừng phụ lòng cổ nhân...”.

Trong gia đình, lúc còn tại thế, ba tôi hay nhắc đến một người tên là Bảy Thiều. Sau này tôi mới hiểu tâm niệm của ông là kỳ vọng lớp trẻ sẽ ủng hộ ông để hướng về quá khứ. Theo ông, vào những thập niên 40-50 của thế kỷ XX, người Bình Định thường tranh luận về ngón đàn tranh tài tình, làm lay động con tim bao người của danh tài Nguyễn Xuân Vinh (tức Bảy Thiều). Vậy mà hơn ½ thế kỷ qua không có ai nhắc đến!

Người ta bảo, mọi vật trên thế gian có duyên thì tụ lại. Vâng, có lẽ vậy; năm 2006, người con trai út của ông Bảy Thiều, nhạc sĩ La Nhiên (Nguyễn Liên) gọi điện đến nhà, tự giới thiệu là bạn vong niên của ba tôi. Đây là cách mà ba tôi đã gián tiếp kéo tôi đến quan hệ này chăng? Ba tôi từng dạy: “Sống ở đời hiểu hiện tại nhưng phải biết về quá khứ”.

Tôi đến thăm anh tại số nhà anh, thú vị và xúc động biết bao, nhà anh còn lưu nhiều tư liệu về mối thâm giao giữa ba tôi và ba anh. Sau lần đi thăm anh La Nhiên về, với tư liệu trong tay, tôi viết: “Nhớ tiếng đàn cậu Bảy Thiều” (đã đăng Tạp chí Văn nghệ Bình Định số 76/12/2006). Bài viết này sẽ giúp các bạn biết thêm về một danh tài về đàn tranh của Trung bộ mà bấy lâu bị lãng quên.

"Cách đây hơn hai mươi năm vào ngày 20-5-1988, cụ Tôn Thất Doãn - nhà sưu tầm tiểu sử các danh cầm nhạc Huế (Việt Kiều từ Bỉ, nay đã qua đời) gửi cho Ban Biên tập Báo Long An một bức thư, trong đó có đoạn: “Điểm thắc mắc lớn nhất của tôi là tại sao đối với một “ngôi sao” rực rỡ như Bảy Thiều” mà chưa hề được một bài viết nào tương xứng trong giới sưu tầm nhạc cổ Trung phần ở Việt Nam? Tôi hy vọng, nếu có thể được thì kính nhờ quí Báo chuyển dùm lời hứa quan trọng sau đây đến các bạn văn nghệ Nghĩa Bình: Chúng tôi xin cung cấp cho các bạn văn nghệ ấy một cuộn bande - Magnétophon có thu tiếng đàn tranh của Bảy Thiều tức Nguyễn Xuân Vinh. Chắc các bạn sẽ hài lòng vì chúng tôi sẽ xin phép giới chức có thẩm quyền thuộc Nhà Bảo tàng Phát thanh và Truyền hình Pháp để thu lại tiếng đàn mà các bạn đang cần làm “chứng liệu” hiện còn lưu giữ tại đây. Đó là một trong rất nhiều tư liệu hiện đang được bảo tàng qua kho tư liệu của đài Bá Âm –France - Asia. Đĩa nhạc thu tiếng đàn Bảy Thiều qua 2 bản - Tứ đại cảnh và Tứ đại oán hồn năm 1939 là loại đĩa nhựa 33,5 tours”.

Danh cầm Bảy Thiều là người con thứ Bảy của ông Nguyễn Kỷ, sinh năm 1895 tại làng Mỹ Phú, huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định. Cha ông làm quan hậu bổ (ngang quận trưởng) ở các tỉnh gần Cố Đô Huế. Ông nổi tiếng thanh liêm, hâm mộ nghệ thuật, ca nhạc. Mẹ là Phan thị Xuân. Tuy nhan sắc của bà không mặn mà nhưng rất giỏi các loại đàn, là chị ruột của quan Tuần vũ Đào Phan Duân, ở làng Biểu Chánh, huyện Tuy Phước, là cháu ngoại của Phan Thị Y - người hầu thân tín nhất của hàng quí phi Từ Dũ. Qua đó, tài năng của cậu Bảy có được là chịu ảnh hưởng từ bà ngoại và mẹ ông mà ta gọi là “con nhà nòi”.

Đây nữa, hai người anh của ông đều là những danh cầm nổi tiếng. Anh thứ năm Nguyễn Phan Tần, sống bên ngoại ở Vĩnh Long. Ông chuyên viết, soạn sách giáo khoa. Ngoài ra ông còn nổi tiếng là nhạc sĩ đàn tay trái, có công đưa các câu ca dao trữ tình vào các điệu lý của miền Tây Nam bộ. Người anh thứ sáu Nguyễn Phan Trà lúc mới 5 tuổi đã bộc lộ tài năng hiếm có, chơi được nhiều loại kèn Tây (trompettr, clarinette). Năm 1931, ông này được nhận vào Nhạc viện Nancy - Paris và tám năm sau Hoàng cung Thái Lan mời làm trợ lý chuyên môn cho nhạc trưởng Ban nhạc Hoàng gia Xiêm.

Danh cầm Bảy Thiều Nguyễn Xuân Vinh (1895-1952) giỏi cả đàn Tranh lẫn đàn Nguyệt. Cuộc thi biểu diễn đàn dân tộc với qui mô lớn nhất nước vào năm 1930 tại kinh đô Huế. Ông đã đoạt giải quán quân về đàn tranh với số điểm tuyệt đối 20/20, so với giải nhì là ông Đội Trác chỉ chiếm 14,5 điểm. Thời bấy giờ các báo đã viết về tài xuất chúng của ông - thí sinh độc nhất không phải người Huế. Tờ Paris Soir cũng phải thốt lên: “Lần đầu tiên người Bình Định đàn Huế hay nhất Huế ”. Không biết tự bao giờ những âm thanh kỳ ảo cung trầm, cung thương từ tiếng đàn ông Bảy thánh thoát nao chảy trong tôi dù chỉ qua âm hưởng của bài thơ của ba tôi:

Ngồi ở Dịch Đình nghe đàn tranh

(Kính tặng Nguyễn Xuân Vinh - Bảy Thiều - Nghệ sĩ tài hoa):

Đàn trôi êm êm qua đêm không sương

Nghe đàn trôi muôn lòng sôi yêu đương

Ôi mong lung ai rung giây tâm hồn

Đời cùng trôi cùng chơi vơi theo đàn

Trăng nương tường cong vin khóm lê

Hương ngưng lư đồng phong dáng nghê

Cánh vạc lạc đàn sa mái cuốn

Con đò lênh đênh quên bờ về

Xuyên qua vườn gòn lòn mây thu

Xuyên qua lầu đông thông vi vu

Đàn trôi, đàn trôi ngưng lưng trời

Tương tư tuông dòng chừng bao nguôi

(Xuân Khai - Bình Định 1935)

Lầu Dịch Đình - chỗ ấy nay là Nhà Văn hóa thị xã An Nhơn. Khi cái tên Bảy Thiều được nhắc đến, ai cũng xuýt xoa “tiếng đàn của ông ấy là tiếng đàn “thoát tục”, tiếng đàn “ma quái”. Giữa đêm khuya thanh vắng, tại hiên nhà mình (số 92 Rue du Cửa Đông Bình Định), ông Bảy ngồi đàn. Tiếng đàn vừa rung lên âm thanh trầm bỗng, nhặt khoan trong không gian, thì không ai bảo ai, rất đông người lặng lẽ đến ngồi cạnh nhau, chật cả ba bậc cấp Dịch Đình để thưởng thức.

Nói về cụ Bảy Thiều, ông Tôn Thất Doãn thuật lại câu chuyện do ông Quách Tạo, nguyên là chánh án TAND Liên khu V cũng là nhà nghiên cứu văn nghệ thời bấy giờ, kể rằng: Xuân Thiều đàn tranh giỏi và nổi tiếng từ thời còn để chỏm nhờ có bố là danh cầm Xuân Kỷ - quê mẹ Tân An, quê nội Vĩnh Long, một vùng đất trù phú, chịu ảnh hưởng sâu sắc nếp sống phong lưu, tài tử. Bố của Xuân Thiều thường được các quan lớn vời về tư dinh hòa nhạc. Lúc bấy giờ có một vị Tổng đốc mới về nhậm chức, chơi đàn cũng kha khá nhưng bản tính tự cao, tự đại. Vị Tổng đốc ấy cao hứng mời hai cha con Bảy Thiều vào đọ tài, xem có đúng như lời khen của giới hâm mộ không. Trong cuộc thi tài, ông Tổng đốc chọn cây đàn tranh và mời mọi người hòa tấu một bản mở màn. Ngay từ lúc vừa khởi tấu vài câu dạo đầu “prélude” dành cho đàn tranh, Bảy Thiều vụt đứng dậy trước sự ngơ ngác của mọi người, lễ phép xin cáo biệt. Có một quan lớn trợn mắt quát, hỏi tại sao vô lễ thế, cậu bé chưa kịp trả lời, cha cậu nhanh nhẹn chạy đến bế xốc con và xin lỗi mọi người ra về. Về sau, người ta mới biết lý do cậu bé vô lễ chỉ vì thấy tiếng đàn của tân Tổng đốc quá tồi.

Vào năm 1935, Triều đình Huế đã chọn một số nghệ sĩ đàn ưu tú nhất để tháp tùng Ban nhạc Cung đình đi thi nhạc Huế tại New York. Nguyễn Xuân Vinh là một trong số người được cử đi. Thật không may, đúng lúc ấy thì vợ ông qua đời. Nỗi buồn mất vợ, nỗi buồn không được tham gia dịp may hiếm có trong đời, khiến vết thương lòng ông rộng ra. Càng buồn ông đàn càng hay. Nỗi buồn như luồn vào từng cung thương, cung trầm của ông khiến người nghe tưởng mình đang nghe những lời nức nỡ từ thế giới bên kia vọng về. Tiếng đàn của ông được nhiều người ngưỡng mộ, đánh giá cao trong những thập niên 50 - 60 thế kỷ 20.

Ngày tạ thế của danh cầm tài hoa này đã để lại cho giới âm nhạc và người hâm mộ một mất mát lớn. Ông nghè Đào Thuyên ở làng Biểu Chánh khóc tiễn bạn:

Bất tại nhân gian Thập lục huyền

Xuân Thiều danh nhạc tứ hoa niên

Sổ văn trích trích như tinh lạc

Kim nhật do hồ tự lãng tiên

Dù quê hương An Nhơn nói riêng, Bình Định nói chung có lỡ quên ông thì ở tận bên kia trái đất vẫn còn có người rất trân trọng đã gìn giữ những gì ông để lại, dù rất ít ỏi. Họ cho biết: “Mới đây nhóm nghệ sĩ gốc Việt ở Pháp cho biết họ đã tìm thấy trong kho lưu trữ Tư liệu nhạc cổ Đông Dương, bản nhạc của một nhạc sĩ quá cố - đồng hương với thi sĩ Lâm Thanh Lang (Yến Lan) mà theo họ nói đã gặp nhiều khó khăn gần 30 năm trong việc xác định tên của tác giả - đó là bản Cung Nam Oán (còn gọi là Sài Gòn Oán khúc) ký hiệu SGOK. Bà Denise Nguyễn - thành viên quan trọng nhất của nhóm sưu tầm cho biết: Nhờ nét “âm hưởng” trong bài thơ mang tên “Nghe đàn tranh bên thềm Dịch Đình” của nhà thơ Yến Lan mới nhận ra bản nhạc mê ly này là của ông Bảy Thiều".

Tài sản của nhà danh cầm để lại không thể cân đo đong đếm được, vì đến thì vô hình, đi không để lại dáng! Nhưng những gì người ta còn nhớ về ông là đức độ và sự lao động nghiêm túc.

Thể hiện cái nhìn công tâm về lịch sử và biểu lộ tấm lòng của người hôm nay đối với bậc tiền bối. Hy vọng rằng các nhà nghiên cứu về danh nhân Bình Định, hãy thẩm tra, phát hiện để tôn vinh, bảo tồn những vốn quí của quê hương, tuy muộn còn hơn không.

L.B.T
(Sưu tầm, biên soạn và giới thiệu)