LMQ

(Ngày Nay) - Trải qua hơn 40 năm sống cùng tiếng Việt bằng nghề báo, nghề văn, viết sách, nhà thơ Lê Minh Quốc vừa trình làng bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt với 3 cuốn: Dích dắc dặt dìu dư dí dỏm; Chơi chữ chanh chua chan chát chữ; Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo do NXB Tổng hợp TP.HCM ấn hành.
‘Dấu ấn khơi dòng văn hóa Việt’ - công trình đồ sộ và thú vị của Nhà thơ Lê Minh Quốc

Nhà thơ Lê Minh Quốc cho biết anh biên soạn bộ sách này xuất phát từ tình yêu tiếng mẹ đẻ và tình yêu đó sẽ không dừng lại chỉ ở một vài cuốn sách.
Nhẩn nha, nhâm nhi, nhấm nháp cùng Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt ảnh 1

Nhà thơ Lê Minh Quốc vừa trình làng bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt.

Tuy chia Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt thành 3 phần cho lần ấn hành này nhưng ranh giới từng phần khá mờ - như tác giả thừa nhận. Điều này cũng đúng vì mỗi từ trong tiếng Việt đều bình đẳng như nhau nên các sự phân chia cũng mang tính tương đối. Chẳng thế mà năm 1999 UNESCO đã quyết định chọn ngày 21/2 hàng năm làm Ngày Quốc tế tiếng mẹ đẻ và nhân dịp kỷ niệm 1 năm ra đời sự kiện này, tại trụ sở UNESCO đã ghi câu: “Trong dải ngân hà các ngôn ngữ, mỗi từ là một vì sao”.

Những vì sao ấy có tỏa sáng hay không phụ thuộc rất nhiều vào người sử dụng tiếng mẹ đẻ của mình. Tiếng Việt thêm sáng, đẹp rất cần ý thức dùng tiếng Việt cho đúng trong mọi hoàn cảnh, ấy là giữ gìn “linh hồn tiếng Việt” như cách gọi của nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo. Thế nhưng hiện nay nhiều nơi, nhiều người dùng tiếng Việt rất tùy tiện theo cách hiểu của họ khiến từ bị dùng sai, thậm chí là biến dạng, méo mó. Hiểu sai tiếng Việt cũng là hiểu sai văn hóa Việt.

Trong Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt, Lê Minh Quốc đã đặt rất nhiều câu hỏi và tự tìm câu trả lời nhằm làm sáng, đẹp hơn ngữ nghĩa của nhiều từ, nhiều câu rất quen thuộc được dùng trong đời sống hàng ngày. Trước tiếng Việt, Lê Minh Quốc đã đặt mình vào vị trí của một đứa bé thấy gì cũng lạ nên luôn hỏi “tại sao?”.

Trong cuốn Chơi chữ chanh chua chan chát chữ, tác giả đã dành khoảng nửa cuốn sách để viết từ “ăn”: Ngẫu hứng cùng “nghệ thuật” ăn, Buồn tình nghĩ tới chuyện… ăn, Nhìn bếp thấy… ông Táo, Ăn từ… tiếng rao, Ăn từ… trang sách, Miệng nhai cơm búng, Có oản em phụ tình xôi, Ăn như xáng múc, Trách cá trã keng bù nêm muối, Nhai cơm nhớ phở, ngậm ngùi nhơi cơm, Ăn bánh vẽ bạc lẽ vẽ sứa…Rõ ràng “ăn” cũng chính là văn hóa của một dân tộc không chỉ thể hiện trong các món ăn mà còn biểu hiện rất rõ qua ngôn ngữ.
Nhẩn nha, nhâm nhi, nhấm nháp cùng Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt ảnh 2
Lê Minh Quốc đã đặt rất nhiều câu hỏi và tự tìm câu trả lời nhằm làm sáng, đẹp hơn ngữ nghĩa của nhiều từ, nhiều câu rất quen thuộc được dùng trong đời sống hàng ngày...

Xin khẳng định Lê Minh Quốc không phải là một nhà ngôn ngữ học có học hàm, học vị, anh cũng không phải là nhà nghiên cứu văn hóa chuyên sâu. Lê Minh Quốc chỉ là một người Việt như trăm triệu người Việt khác yêu tiếng mẹ đẻ và từ công việc sử dụng tiếng Việt hàng ngày anh đã nhận thấy văn hóa Việt được chuyển tải trong tiếng Việt.

Như đã nói, Lê Minh Quốc đặt anh vào vị trí của trẻ nhỏ với các nhãn quan của trẻ thơ thấy, nghe gì cũng hỏi. Nếu không nhìn, nghe như trẻ thơ thì không cần phải hỏi và mặc nhiên sự tồn tại của rất nhiều vấn đề trong tiếng Việt và văn hóa Việt là vốn dĩ đã đúng. Nhưng vốn dĩ đã đúng như đang tồn tại hay cái đang tồn tại là sai?

Ở Hà Nội có phố Lò Sũ mặc nhiên tồn tại trên đường phố, trong sách vở giấy tờ và trên cả bản đồ số. Thế nhưng “Sũ hay xũ” mới đúng và tại sao đúng? Rồi thì “Nấu sử xôi kinh hay sôi kinh?”, “Khớp hay khốp, kiêu hay kiệu”, “Ăn nói theo lối người Nam” là sao?, “Chém gió” méo mó tiếng Việt thế nào?... đều được Lê Minh Quốc trả lời trong 3 tâp sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt.

Lê Minh Quốc tìm câu trả lời ở đâu? Xin thưa, không đâu ngoài sách vở và những trải nghiệm hàng ngày qua tiếng Việt. Để viết được 3 cuốn sách này, tác giả phải đọc và chắt lọc từ rất nhiều sách báo xưa nay và từ những lắng nghe, ghi chép của riêng anh. Có thể nói, Lê Minh Quốc đã làm giúp phần đọc sách báo cho nhiều người thiếu thời gian trong việc tìm câu trả lời cho một hay nhiều thắc mắc của mình về một từ, một câu hay một vấn đề văn hóa nào đó thông qua bộ sách này.

Tiếng Việt đã chuyển tải văn hóa Việt trong hành trình hình thành một quốc gia, dân tộc. Tìm hiểu tiếng Việt để thêm yêu tiếng mẹ đẻ cũng là yêu văn hóa nước mình cũng rất cần thời gian để “trầm tích”. Lê Minh Quốc mất hơn 40 năm để “trầm tích” trong giới hạn của đời người và anh nhận ra giới hạn đó sẽ không tránh khỏi sai sót nên rất mong bạn đọc bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt đóng góp thêm.

Nếu bạn chưa có bộ sách này trên tay thì hãy mua ngay, nếu đã có rồi vậy thì hãy “nhẩn nha, nhâm nhi, nhấm nháp” cùng Lê Minh Quốc về nhiều câu chuyện Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt có thể bạn chưa biết hoặc đã biết rồi nhưng lại lãng quên.

Trần Hoàng Nhân

(nguồn: Báo Ngày Nay 9.12.2021/

https://ngaynay.vn/nhan-nha-nham-nhi-nham-nhap-cung-van-hoa-viet-nhin-tu-tieng-viet-post115894.html?fbclid=IwAR1CN64jt_yC6M-J7xfJwPbF8JOWBJyD0OIB_2C-f0MLb1hGIUJOxTBoQPc

(Tổ Quốc) - Bộ sách "Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt" không phải là công trình lý thuyết về nghiên cứu văn hóa và ngôn ngữ mà nó là những cảm nhận, thu thập và trải nghiệm của nhà thơ - nhà văn Lê Minh Quốc khởi đi từ thực tế tìm tòi và từ nhiều nguồn từ điển, tự vị...

"Sự sống còn của một ngôn ngữ do chính người nói ngôn ngữ này quyết định"- nhà ngôn ngữ Jean Louis Calvet đã nói như vậy. Vào tháng 11.1999, khi UNESCO quyết định công bố: Ngày 21/02 hằng năm là Ngày Quốc tế tiếng mẹ đẻ, đây chính là khẳng định về sự bình đẳng ngôn ngữ của mọi dân tộc.

Nhân kỷ niệm lần thứ nhất ngày ra đời sự kiện này, tại trụ sở UNESCO đã ghi câu: "Trong dải ngân hà các ngôn ngữ, mỗi từ là một vì sao" - đã được dịch ra 64 thứ tiếng. Hơn thế nữa, nghệ thuật sử dụng vốn từ trong giao tiếp lẫn nếp ăn, lối ở, cách mặc, bao giờ cũng phản ánh giá trị văn hóa của dân tộc đó. Gần như tất cả chúng ta đều có "mẫu số chung" với tình yêu tiếng mẹ đẻ - ngôn ngữ đầy tự hào của dân tộc Việt Nam. Tác giả Lê Minh Quốc cùng với sự học tiếng Việt cũng dùng hơn 40 làm nghề viết lách, mày mò, nghiên cứu thêm nhiều ngữ nghĩa đa tầng xoay quanh ngôn ngữ tiếng Việt trong bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt vừa được Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM ấn hành tháng 12/2021.

Sự nghiên cứu này, nói như nhà ngôn ngữ học tài ba Cao Xuân Hạo cũng là lúc tìm về "linh hồn tiếng Việt. Trong tập sách Tiếng Việt, văn Việt, người Việt (Nxb Trẻ, 2001), nhấn mạnh: "Tư duy của loài người là một, nhưng các phương tiện biểu đạt tư duy trong các thứ tiếng lại vô cùng phong phú và đa dạng… Một dân tộc đã đánh mất cái linh hồn nằm sâu trong tiếng mẹ đẻ của nó liệu có thể giữ được cái bản sắc độc đáo trong nền văn hóa dân tộc được không, và từ đó, còn có thể đóng góp được gì vào bức tranh muôn màu của văn hóa nhân loại? Không! Linh hồn của tiếng Việt không hề mất".

Bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt không phải là công trình lý thuyết về nghiên cứu văn hóa và ngôn ngữ mà, nó là những cảm nhận, thu thập và trải nghiệm của nhà thơ - nhà văn Lê Minh Quốc khởi đi từ thực tế tìm tòi và từ nhiều nguồn từ điển, tự vị...

Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt được chia thành ba tập: Chơi chữ chanh chua chan chát chữ, Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo, Dích dắc dặt dìu dư dí dỏm không sắp xếp theo hệ thống ký thường thấy mà đan xen nhiều điển tích, cách dụng chữ từ xưa đến nay, phong phú ẩm thực Việt, phong tục tập quán, thói hư tật xấu… như một cách cởi mở để xâu chuỗi nhiều câu chuyện trong tập sách thú vị này.

Từ những điển tích hay truy nguyên nguồn gốc câu chuyện như: Chưa đỗ ông Nghè đã đe hàng Tổng; I cụt, y dài, y cà lết, y cờ rết; Song lang hay song loan; Nấu sử xôi kinh hay sôi kinh?; Mút mùa "Lệ Thủy" hay mút mùa "lệ thủy"; Vân vân và mây mây v.v..; Chém gió méo mó tiếng Việt; Từ chơi "phây" đến chơi "ba que xỏ lá"; Biến bi thành hài…

Ngôn ngữ trong ẩm thực như: Ngẫu hứng cùng nghệ thuật ăn; Buồn tình, nghĩ tới… chuyện ăn, Ăn từ… tiếng rao, Ăn từ… trang sách; Miệng nhai cơm búng; Rượu hồng đào trút nhào vô nhạo; Từ "trà phe" đến "bia bọt"; Trâu giật, lợn mẹt, gà mâm…

Ví von về thói hư, ăn chơi trăng hoa, thiếu đi sự chung thủy như: Ghen rồi… đánh ghen; Chim chuột phen này... vồ lấy cống; Của còn chung chạ của…; Chơi bợm, bải; Bồ bịch qua bị bầu…; Nhảy đầm nhảy đực…

Bên cạnh đó, tác giả còn giải nghĩa thêm những tập tục Lễ - Tết hay thưởng thức nghệ thuật như: Ăn Tết với nhau, rủ nhau đụng lợn; Nhìn bếp… thấy ông Táo; Lạm bàn chuyện đánh Cọp; Chơi hô lô tô; Dí dỏm như hô bài chòi; Chơi trống quan, lan man ca trù; Xem chèo, qua… hề chèo; Xem tuồng đồ, nghĩ về đồ; Bàn phiếm về hát bội, nhưng…

Động lực duy nhất để tác giả Lê Minh Quốc hoàn thành bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt là sự miệt mài học tiếng Việt và vì tình yêu máu thịt dành cho tiếng Việt. Có điều đây vẫn là bộ sách chưa thể kết thúc.

Tác giả cho hay, anh sẽ vẫn tiếp tục viết, viết thêm nữa. Bởi còn quá nhiều đề tài thú vị và tiếng Việt lại vô cùng phong phú, phong cách dùng từ cũng đa tầng đa nghĩa biến chuyển theo không gian và thời gian. Dù cho trăm năm hay ngàn năm sau đi chăng nữa, làm sao có thể quên được những từ ngữ hay tiếng nói tha thiết quen thuộc từ khi lọt lòng mẹ.
"Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt"- Bộ sách về văn hóa của nhà thơ Lê Minh Quốc - Ảnh 2.

Nhà thơ Lê Minh Quốc và con gái với bộ sách

Anh Lê Minh Quốc chia sẻ: "Xin nói thật lòng, đã từ lâu, tôi nghĩ rằng, đã người Việt nhưng chắc gì chúng ta... đã hiểu tiếng Việt? Có những từ đã sử dụng từ xửa từ xưa, trải dài theo năm tháng, dần dần phai nghĩa, do đó, thế hệ sau khó có thể hiểu trọn vẹn ngữ nghĩa của nó. Điều này, ta thấy rất rõ khi đọc thành ngữ, tục ngữ, ca đao - vốn là trí tuệ của dân tộc ta truyền miệng từ đời này qua đời nọ. Trộm nghĩ đó là một cách "giữ của" tốt nhất đã có từ thời dựng nước - giữ nước, chứ không nhất thiết phải thể hiện trên giấy trắng mực đen, bia đá.

Đất nước phải luôn đối đầu với nạn ngoại xâm, cha ông ta chọn lối truyền miệng sẽ không một kẻ thù nào có thể tước đoạt hoặc tiêu diệt nổi. Đồng ý, câu cửa miệng ra đời còn bắt đầu từ ghi nhận, quan sát qua phong tục, lễ nghi, tập quán, đất lề quê thói... và trong quá trình đó, còn thêm yếu tố có thể bắt đầu từ một câu chuyện cụ thể. Sau đó, người ta quên đi câu chuyện đó, hoặc do ngữ nghĩa phai dần, vì thế, cũng câu nói đó nhưng mỗi người hiểu mỗi phách; hoặc có thêm dị bản là thế. Tìm về chất liệu từ câu cửa miệng đã và đang tồn tại, cũng là một hướng quan trọng để ta tiếp cận với văn hóa.

Vì lẽ đó, khi viết bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt, tôi hết sức chú trọng đến lời ăn tiếng nói của người xưa. Khổ nỗi, có những từ mà "tôi và chúng ta" đều ngắc ngứ".

Và, chúng ta yêu lấy tiếng tiếng Việt/ tiếng ta, tiếng mẹ đẻ là một lẽ tự nhiên đã hình thành ngay từ trong máu thịt, từ lúc cất tiếng khóc oe oe lọt lòng mẹ. Tiếng mẹ đẻ là tài sản quý báu của dân tộc Việt, khi ta giữ lấy và yêu lấy cũng là một cách: thể hiện tấm lòng yêu lấy non sông gấm vóc: "Dịu dàng, day dứt dùng da diết/ Nặng nợ ngàn năm níu núi non/ Hồn nước nằm trong hồn tiếng Việt/ Tiếng ta tự tại tới trường tồn...".

“Chọn chữ chắt chiu chan chứa chữ / Thắm thiết tình ta thấy tỏ tường” - hai câu thơ cho ta thấy sự tâm huyết, tỉ mẩn nghiên cứu, khảo sát tiếng Việt qua nét văn hóa từng vùng, miền của tác giả Lê Minh Quốc.

Nhà thơ Lê Minh Quốc cho rằng mọi người đều có “mẫu số chung” với tình yêu ngôn ngữ đầy tự hào của dân tộc mình. Hơn 40 năm làm nghề cầm bút, mày mò, nghiên cứu thêm nhiều ngữ nghĩa đa tầng xoay quanh tiếng Việt, mới đây, ông cho ra mắt bạn đọc bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt.

Tình yêu tiếng Việt bắt nguồn từ đâu?

Bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt gồm ba tập: Chơi chữ chanh chua chan chát chữ, Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo và Dích dắc dặt dìu dư dí dỏm, lên kệ tháng 12, do Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM phát hành.

Ở từng tập sách, tác giả bàn về nghệ thuật sử dụng vốn từ trong giao tiếp lẫn nếp ăn, lối ở, cách mặc của người dân Việt Nam. Theo ông, đó là những yếu tố phản ánh giá trị văn hóa của dân tộc, đồng thời ẩn chứa cách sử dụng ngôn ngữ đa dạng của từng vùng, miền.

Khi thực hiện bộ ấn phẩm này, tác giả cho bạn đọc thấy được sự nặng lòng của mình với ngôn ngữ mẹ đẻ. Ông viết: “Dịu dàng, day dứt dùng da diết / Nặng nợ ngàn năm níu núi non / Hồn nước nằm trong hồn tiếng Việt / Tiếng ta tự tại tới trường tồn”.

Bộ sách không phải là công trình lý thuyết về nghiên cứu văn hóa và ngôn ngữ, mà là những cảm nhận, thu thập và trải nghiệm cá nhân của nhà thơ Lê Minh Quốc thông qua việc tìm hiểu thực tế và nhiều nguồn từ điển.

“Sự học tiếng Việt trong suốt 40 năm làm nghề viết lách đã giúp tôi tích lũy một ít kiến thức nho nhỏ, nay xin được chia sẻ với đông đảo những ai yêu tiếng Việt, yêu văn hóa Việt”, nhà thơ Lê Minh Quốc viết.

Động lực để tác giả hoàn thành bộ sách là sự miệt mài học tiếng Việt và tình yêu tha thiết dành cho ngôn ngữ. Ông cho rằng tiếng Việt rất phong phú, phong cách dùng từ cũng đa tầng, đa nghĩa, biến chuyển theo không gian và thời gian.

Ba tập sách không sắp xếp theo hệ thống ký tự thường thấy của một cuốn từ điển, mà đan xen nhiều nét phong phú của ẩm thực, phong tục, tập quán, như một cách cởi mở để xâu chuỗi nhiều câu chuyện văn hóa theo một thể thống nhất.
Tiếng Việt nhìn từ văn hóa ngày Tết

Trong bộ sách này, tác giả dành nhiều phần, đoạn để bàn về nét văn hóa đặc trưng ngày Tết Nguyên đán. Qua đó, ta thấy được cách dùng ngôn ngữ từ thời xa xưa cho đến nay trong phong tục những ngày lễ, Tết của dân tộc.

Nhà thơ Lê Minh Quốc. Ảnh: NVCC.

Từ những điển tích hay câu chuyện ngôn ngữ trong ẩm thực, lối ví von về cách ứng xử của người Việt và tập tục lễ, Tết đều được nhà thơ Lê Minh Quốc tìm hiểu và đưa vào sách.

Điều này được thể hiện qua các chương: Ăn Tết với nhau, rủ nhau đụng lợn; Nhìn bếp… thấy ông Táo; Lạm bàn chuyện đánh Cọp; Chơi hô lô tô; Dí dỏm như hô bài chòi; Chơi trống quan, lan man ca trù…

Theo nhà thơ Lê Minh Quốc, có những từ ngữ liên quan ngày Tết đã sử dụng từ xưa, trải dài theo năm tháng, dần phai nghĩa. Do đó, thế hệ sau khó có thể hiểu trọn vẹn ngữ nghĩa của nó.

Tìm về chất liệu từ câu cửa miệng đã và đang tồn tại trong những dịp lễ, Tết cũng là một hướng quan trọng để tiếp cận văn hóa. Vì thế, khi viết bộ sách này, ông chú trọng hơn đến lời ăn, tiếng nói của người xưa.

Chia sẻ với Zing, tác giả cho biết: “Tiếng Việt thể hiện qua những nét văn hóa của người dân chúng ta. Trong bộ sách này, tôi khái quát đến phong tục, tập quán, lễ nghi, lời ăn, tiếng nói của các vùng, miền. Ngày Tết vừa là một trong rất nhiều lễ hội quan trọng, vừa là một phần không thể thiếu trong văn hóa của người Việt”.

Bên cạnh đó, nhà thơ Lê Minh Quốc khảo sát tiếng Việt từ những góc độ phong tục, tập quán, lịch sử, văn học để thấy được rằng ở mỗi lĩnh vực, người Việt đã sử dụng tiếng Việt như thế nào.

“Qua bộ sách này, tôi nghĩ rằng bất kỳ ai yêu tiếng Việt cũng có thể đưa ra những trao đổi, bình luận, chia sẻ xoay quanh tiếng Việt. Đây là một lĩnh vực rộng lớn, bởi tiếng Việt có một đặc trưng là mỗi vùng, miền sẽ có những cách sử dụng khác nhau dù cùng chỉ một sự vật”, tác giả nói.

Chính sự đa dạng trong văn hóa tiếng Việt (từ ngôn ngữ toàn dân đến thổ ngữ, phương ngữ) khiến tác giả dự định không dừng lại mảng đề tài này ở ba tập sách mà sẽ ra mắt nhiều tập tiếp theo trong thời gian tới.

“Tiếng Việt không phải của riêng ai. Chủ đề này cũng không phải đặc quyền viết của riêng tác giả nào. Ở những tập sách tiếp theo trong bộ Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt, tôi tiếp tục bàn về những lĩnh vực ăn ở, ăn học, ăn chơi, ăn nói”, nhà thơ Lê Minh Quốc chia sẻ.

Nhà văn, nhà thơ, nhà báo Lê Minh Quốc sinh năm 1959 tại Đà Nẵng. Từ năm 1988, ông làm việc cho báo Phụ nữ TP.HCM, là cây viết về văn học nghệ thuật và giữ chức Trưởng ban Văn hóa - Văn nghệ nhiều năm liền.

Trong lĩnh vực sáng tác, Lê Minh Quốc là tác giả của hơn 50 đầu sách gồm 14 tập thơ, 14 bút ký, 8 truyện dài, 5 tiểu thuyết và 14 biên khảo.

Ông được trao giải nhất thơ nhân kỷ niệm 10 năm thành lập Lực lượng Thanh niên xung phong (1985), giải B cuộc thi viết về Tòa án nhân dân tối cao (2016), giải C Giải thưởng Sách quốc gia với tập thơ Chào thế giới, bây giờ con đã đến (2020)…

Thu Huệ

(nguồn: https://zingnews.vn/nhung-net-dac-sac-trong-van-hoa-tieng-viet-post1284630.html/ Thứ tư, 22/12/2021 07:22 (GMT+7)

“Hồn nước nằm trong hồn tiếng Việt”

PNO - Chúng ta hiểu tiếng Việt đến đâu - có lẽ đó sẽ là cảm giác của bạn đọc khi khám phá ngôn ngữ cùng bộ sách "Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt" của nhà thơ - nhà báo Lê Minh Quốc.

Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt là bộ sách mới nhất của nhà thơ - nhà báo Lê Minh Quốc, vừa được Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM ấn hành. Các tựa đề mỗi tập sách khá ấn tượng: Chơi chữ chanh chua chan chát chữ, Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo và Dích dắt dặt dìu dư dí dỏm. Mỗi cuốn sách đều dẫn người đọc về một miền bao la ngữ nghĩa, vần điệu, vô cùng thú vị và hài hước.

Theo chia sẻ của nhà báo Lê Minh Quốc, đây là “những cảm nhận, thu thập và trải nghiệm của một nhà thơ, một nhà văn từ thực tế và từ nhiều nguồn từ điển, tự vị…” cùng với sự học trong suốt 40 năm viết lách của anh. Bắt đầu với chuyện “ăn” của người Việt, trong bài Ngẫu hứng cùng nghệ thuật ăn - bài viết đầu tiên trong cuốn Chơi chữ chanh chua chan chát chữ - tác giả đã nhắc nhớ biết bao từ đồng nghĩa với “ăn” và giải mã nguồn gốc, ý nghĩa của từ.

Không đếm hết cả từ nghĩa đen lẫn nghĩa bóng miêu tả hành động “ăn”. Những phân tích thú vị ở chỗ kể chuyện ăn trong dân gian đến tục ngữ, ca dao, dẫn thi ca, văn chương; rồi còn giải mã cả những tiếng lóng mà không phải ai cũng biết nguồn gốc.

Trong bài viết Buồn tình nghĩ tới… chuyện ăn, tác giả còn khiến người đọc bật cười khi dẫn câu của người Nam bộ: “Ăn khín bà Chín bẻ răng” hay “Hết xẩy con bà Bảy/ Đẹp trai con bà Hai”… nhưng nếu hỏi bà Chín, bà Hai, bà Bảy thì không ai biết. Rồi câu “nói láo bà bắn”. Bà nào bắn? Hãy để người nghiên cứu lý giải: “Nhà nghiên cứu Bùi Thanh Kiên giải thích “bà” ở đây còn gọi là bà cố - một trong cửu vị nương nương, tức là một trong chín cô con gái của ngọc hoàng. Bà được thờ trong miếu nhỏ gọi là miếu Ngũ Hành”.

Chuyện ăn, đi từ ngôn ngữ đến văn hóa, từ truyền thống đến hiện đại; đi vào trang sách, đi qua yêu thương và phong ba đời người. Một từ ngữ xưa cổ, một câu nói dân gian, một hương vị đã mất… tất cả đều ẩn trong lòng nó những giá trị văn hóa về đất và người. Điều kỳ vĩ của ngôn ngữ là vậy. Đúng như chia sẻ của nhà báo Lê Minh Quốc trong cuộc kiến giải ngôn từ: “Khi tìm hiểu về lời ăn tiếng nói của một thời, cũng là lúc ta quay về với dấu vết của giá trị văn hóa Việt”.

Sau chuyện ăn đến chuyện cười: cười qua hò đối đáp, qua câu đố, truyện cười, lối cười trong thơ… Ở tập Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo, anh dẫn người đọc vào “mê cung” của “bao, bão, báo, bào”, “sưu, xâu, xóc, xỏ”, “Cậy, cây cay, cai” rồi “Keo kiết kéo kẹo kẽo kẹt”, “mống mộng rồi… mổng”, “Củ lục lăng của chuối”… Phân biệt thì dễ, lý giải mới khó. Ví dụ “Sũ hay Xũ?”. Trong từ điển tiếng Việt chỉ có từ “sủ” không có từ “sũ”, vậy sao có phố Lò Sũ? (Hà Nội).

Trong tác phẩm Những ngày thơ ấu, nhà văn Nguyên Hồng viết về ký ức lúc gia đình ông ở phố Lò Sũ: “Nhà tôi ở chung với nhà bán hàng sũ. Trong nhà, trừ gian bày bàn thờ, còn đâu đâu cũng xếp đầy gỗ phiến, gỗ tấm, gỗ bắp và các thứ săng ván. Quanh năm, mùi gỗ vàng tâm và gỗ dẻ thơm nức không khí”. Qua tìm hiểu, nhà báo Lê Minh Quốc đã giải thích được từ nguyên: “Lò” là cách gọi “một nhóm người, một tập thể cùng làm một nghề nào đó”, “Lò Sũ” có nghĩa là xưởng làm đồ gỗ.

Chúng ta hiểu tiếng Việt đến đâu - có lẽ đó sẽ là cảm giác của bạn đọc khi khám phá ngôn ngữ cùng bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt của nhà thơ - nhà báo Lê Minh Quốc. Những cổ ngữ đã mất, hoặc phai mờ ý nghĩa ban đầu, trong sự giao thoa tiếp xúc với ngôn ngữ mới (ngoại lai, hiện đại), tiếng Việt ngày nay lại càng có nhiều thay đổi. Lần trong Từ điển Việt-Bồ-La của Alexandre de Rhodes, Đại Nam quấc âm tự vị, Tục ngữ - cổ ngữ - gia ngôn của Huỳnh Tịnh Của, Việt Nam tự điển, Từ điển tiếng Việt gốc Pháp… cùng tư liệu biên khảo, tác phẩm văn học nghệ thuật, tác giả vừa truy nguyên vừa kiến giải ngôn ngữ.

Thoạt nghe tiêu đề đã thấy đa dạng đa thanh và đa ngữ nghĩa: ví dụ chuyện của “I cụt, y dài, y cờ lết, y cờ rết”, “Tặc-zăng nhảy dù, Zô-rô bắn súng”, “Nấu sử xôi kinh hay sôi kinh”, “Tai nghe gà gáy tẻ tè te”, “Vân vân và mây mây”… Bên cạnh đó là những câu chuyện từ hát bội, cải lương xưa, hát bài chòi, hát lô tô đến các phong tục lễ tết xưa.

Dẫu đã thực hiện một bộ sách dày công, trong bộ ba cuốn sách, nhà báo Lê Minh Quốc thi thoảng vẫn “đặt hàng” các nhà ngôn ngữ tiếp tục vào cuộc nghiên cứu cho đến cùng gốc rễ của từ, bởi có những từ ngữ anh đã đào sâu tìm hiểu, nhưng vẫn “bí rị bà rì”. Hoàn thành bộ sách, như lời tâm tình của anh là “mày mò tự học” và bằng cả tình yêu thiết tha dành cho tiếng Việt. Sự mày mò ấy đã cho người đọc khối kiến thức đồ sộ và cảm nhận tinh tế về nguồn gốc và vẻ đẹp của tiếng Việt.

“Chúng ta yêu lấy tiếng Việt/tiếng ta, tiếng mẹ đẻ là một lẽ tự nhiên đã hình thành ngay từ trong máu thịt, từ lúc cất tiếng khóc oe oe lọt lòng mẹ. Tiếng mẹ đẻ là tài sản quý báu của dân tộc Việt, khi ta giữ lấy và yêu lấy, cũng là một cách thể hiện tấm lòng yêu non sông gấm vóc” - nhà báo Lê Minh Quốc bày tỏ.

Lục Diệp

(nguồn: Báo Phụ Nữ TP.HCM - ngày 22.12.2021)

Nhà thơ Lê Minh Quốc: ‘Học tiếng Việt vì tình yêu máu thịt dành cho tiếng Việt’

(PLO)- Bộ sách Văn hoá Việt nhìn từ Tiếng Việt của nhà thơ Lê Minh Quốc đã nhận được sự quan tâm của độc giả dù chỉ vừa ra mắt cách đây không lâu.

Nhân dịp này, anh đã dành cho PLO buổi trò chuyện để chia sẻ về bộ sách của mình.

Nổ lực học hỏi để hiểu thêm vài từ Tiếng Việt

. Phóng viên: Bộ sách “Văn hoá Việt nhìn từ Tiếng Việt”  (NXB Tổng hợp TP.HCM) đang được đón nhận khá nồng nhiệt trên các diễn đàn. Anh có thể chia sẻ động lực để thực hiện bộ sách này?

+ Nhà thơ Lê Minh Quốc: Thực hiện bộ sách này, tôi chỉ nghĩ một điều có thể nhiều người người không đồng tình:"Đã là người Việt nhưng chắc gì đã hiểu Tiếng Việt?". Với ai khác, không rõ thể nào nhưng tôi có lúc ngắc ngứ khi đọc các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ như: Bẻ no mà đếm, Vênh váo như bố vợ cậu ấm, Mép thợ ngôi, Gái goá lo việc triều đình, Tiền đúc sen… Không những thế, còn nhiều, rất nhiều từ khác nữa, ta hiểu thế nào cho đúng các từ này?

Do hiểu không đúng, một lẽ đơn giản là câu đó dẫn tới nhiều dị bản, ví dụ: Làm cách sạch ruột hay Làm khách sạch ruột, Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm hay mọc đuôi tôm?...  Mà cái gì không hiểu, không biết thì phải học. Động lực thực hiện bộ sách này ròng rã trong vòng mười năm của tôi là một quá trình tự học, nỗ lực của bản thân với ước mong được hiểu thêm vài từ Tiếng Việt.

Bộ sách "Văn hoá Việt nhìn từ Tiếng Việt" của nhà thơ Lê Minh Quốc. Ảnh: NVCC.

. Có thể nói, ấn tượng đầu tiên của bộ sách là ngay ở những tựa đề của từng tập với những từ láy được sử dụng. Bên cạnh việc đề cập đến những việc phải bàn thì việc dùng từ láy như thế này anh có hàm ý gì nữa không?

+ Trước hết phải nói ngay, với nhan đề Chơi chữ chanh chua chan chát chữ (bàn về ăn, ăn chơi), Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo (bàn về ăn nói, cười chơi), Dích dắc dặt dìu dư dí dỏm (bàn về ăn học, ăn ở), trong đó, có thật sự là “từ láy” hay không thì ra còn phải bàn lại.

Xin kể một câu chuyện nhỏ, khi gặp một từ khó giải thích, tôi luôn nhớ lại rằng, trong cuộc Hội thảo Cao Xuân Hạo với ngôn ngữ học Việt Nam Nam do Liên hiệp các hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam & Hội Ngôn ngữ TP.HCM tổ chức ngày 23-12-2017, học giả An Chi đã đặt vấn đề khiến cụ “phải hoài nghi về sự tồn tại của hiện tượng từ láy” và cụ đã chứng minh: “Các thành tố trước hoặc sau của tổ hợp “láy” là hình vị gốc Hán, có nghĩa rõ ràng, cụ thể”. Đây cũng là quan điểm mà trước đó, nhà ngôn ngữ học tài ba Cao Xuân Hạo đã khẳng định.

Từ đó, theo cụ An Chi trong từ điển về từ láy hiện nay thì “có nhiều mục từ phải được bóc gỡ đi cái nhãn hiệu “từ láy” nếu ta xét về phương tiện tạo từ”. Ở đây, với các đặt nhan đề như trên, tôi muốn chứng minh, trong Tiếng Việt dù chỉ sử dụng một chữ cái/mẫu tự nào người ta cũng có thể nói/viết thành câu rõ ràng ngữ nghĩa; hơn cả thế, còn có thể viết thành thơ mà khi đọc lên vẫn du dương vần điệu. Do đó, ở tay gấp của mỗi tập sách, tôi có cho bài thơ với những câu như: “chơi chữ chanh chua chan chát chữ/ ví von văn vẻ vẫn vèo vèo/ lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo/ rộn ràng, rổn rảng, rập rềnh, reo...”.

. Theo anh chia sẻ, "Văn hoá Việt nhìn từ Tiếng Việt" là bộ sách được anh thu thập, tìm tòi, ghi nhận cũng như trải nghiệm. Vậy sự trải nghiệm ở đây là gì? Còn việc thu thập, tìm tòi thì như thế nào?

+ Trải nghiệm ở đây là lúc tôi học được cách nói/nghệ thuật ăn nói của ông bà mình trong mọi tình huống, mọi ngữ cảnh, mọi đối tượng đã sử dụng từ cực kỳ chính xác và đắc địa. Bài học này, tôi đã chứng minh trong bộ sách, bạn đọc sẽ rõ.

Còn công việc thu thập tìm tòi, với tôi vẫn là tìm về các vốn từ đó trong nhiều từ điển, tác phẩm văn học xưa nay, kể cả công trình nghiên cứu lịch sử- văn hoá, rồi các sinh hoạt, lễ nghi, hội hè… Tất nhiên còn phải thu tập lời ăn tiếng nói ngay trong thời mình đang sống, đó là nhưng “bậc thầy” đáng kính của tôi.

. Với bộ sách này của mình, anh tâm đắc nhất điều gì?

+ Tôi tâm đắc vẫn là chứng minh một điều có thể nhiều người cho rằng thừa, không đáng kể, không có gì "ghê gớm", rằng, đã là người Việt nếu thật sự yêu tiếng Việt thì bất kỳ ai cũng có thể bàn về/viết về/tranh luận về/tìm hiểu về tiếng Việt. Mà mọi sự đóng góp đó đều hữu ích và đáng trân trọng.

"Tiếng mẹ đẻ là tài sản quý báu của dân tộc Việt"

. Ngôn ngữ là bộ môn thường bị cho là khô khan. Trong bộ sách này, anh có nghĩ việc kết hợp nhiều yếu tố như những điển tích, truy vết nguồn gốc câu chuyện hay ca dao tục ngữ sẽ khiến độc giả trẻ hứng thú?

+ Bạn nói đúng. Chính vì như thế, ở bộ sách này, ngoài đóng góp ngoài mặt học thuật mà trong đó có những vấn đề tôi tin ngay cả các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học hiện nay phải thừa nhận thì còn là cách thể hiện nữa.

Tôi chọn cách viết kết hợp nhiều lĩnh vực như bạn đã biết và văn phong thể hiện vẫn là trò chuyện, tâm tình, trao đổi thân mật và học hỏi lẫn nhau để tạo ra sự gần gũi.

Giữa người viết và người đọc là người bạn đang cùng học tiếng Việt, do đó tôi không lớn tiếng phê phán, châm biếm, chỉ trích khi tranh luận với bất cứ ai về từ/ vốn từ nào đó, dù cả hai có cách hiểu khác nhau.

. Anh mong muốn và gửi gắm điều gì qua bộ sách này?

+ Điều này tôi đã nói rõ trong Lời nói đầu: "Thiết nghĩ, vào tháng 11- 1999, khi UNESCO quyết định công bố: Ngày 21-2, hằng năm là ngày Quốc tế Tiếng mẹ đẻ, đây chính là khẳng định về sự bình đẳng ngôn ngữ của mọi dân tộc.

Nhân kỷ niệm lần thứ nhất ngày ra đời sự kiện này, tại trụ sở UNESCO đã ghi câu: “Trong dải ngân hà các ngôn ngữ, mỗi từ là một vì sao” - đã được dịch ra 64 thứ tiếng. Tiếp nhận một thông tin lý thú, hẳn chúng ta lại nghe vang vọng câu thơ ghi trên bức tranh của người Maori (New Zealand): Tiếng nói, vật sở hữu quý giá nhất của tôi/ Tiếng nói, vật trìu mến của tôi/ Tiếng nói, vật trang hoàng sáng giá của tôi". Vâng, không một giá trị vật chất nào có thể sánh bằng.

Và chúng ta yêu lấy Tiếng Việt/ tiếng ra, tiếng mẹ đẻ là một lẽ tự nhiên đã hình thành ngay từ trong máu thịt, từ lúc cất tiếng khóc 'oe oe' lọt lòng mẹ. Tiếng mẹ đẻ là tài sản quý báu của dân tộc Việt khi ta giữ lấy và yêu lấy cũng là một cách thể hiện tấm lòng yêu non sông gấm vóc:

"Hồn nước nằm trong hồn Tiếng Việt

Tiếng ta tự tại tới trường tồn…".

Nhà thơ Lê Minh Quốc và bộ sách "Văn hoá Việt nhìn từ Tiếng Việt". Ảnh: NVCC.

. Theo tựa đề anh viết thì đây là bộ sách chưa kết thúc. Hẳn thời gian tới anh sẽ cho ra mắt những bộ sách phong phú hơn?

+ Vẫn như những gì tôi đã viết, tức là vẫn tiếp tục trò chuyện cùng bạn đọc về chữ nghĩa qua chủ đề bàn về ăn, ăn chơi, ăn nói, cười chơi, học, ăn ở xưa nay của người Việt.

Công việc này làm biết bao giờ cho xong và tôi tự ý thức rằng những bộ sách một người dù tài ba lỗi lạc đến đâu cũng không thể hoàn thành, phải là công sức đóng góp của nhiều, rất nhiều người. Bộ sách này là một thí dụ.

Nói cách khác, đây cũng là một lối "Đánh trống qua cửa nhà sấm" không sao cả. Việc làm này được thực hiện do động lực duy nhất: Học Tiếng Việt vì tình yêu máu thịt dành cho Tiếng Việt.

. Cảm ơn anh về buổi trò chuyện này!

Nhà văn, nhà thơ, nhà báo Lê Minh Quốc sinh năm 1959 tại Đà Nẵng. Từ năm 1988, ông làm việc tại báo Phụ nữ TP.HCM, là cây viết về văn học nghệ thuật và giữ chức Trưởng ban Văn hóa - Văn nghệ nhiều năm liền.

Trong lĩnh vực sáng tác, Lê Minh Quốc là tác giả của hơn 50 đầu sách gồm 14 tập thơ, 14 bút ký, 8 truyện dài, 5 tiểu thuyết và 14 biên khảo.

Ông được trao giải nhất thơ nhân kỷ niệm 10 năm thành lập Lực lượng Thanh niên xung phong (1985), giải B cuộc thi viết về Tòa án nhân dân tối cao (2016), giải C Giải thưởng Sách quốc gia với tập thơ Chào thế giới, bây giờ con đã đến (2020)…

VĂN HÀ