BÁO CHÍ Lê Minh Quốc viết LÊ MINH QUỐC: Ăn có nhai, nói có nghĩ

LÊ MINH QUỐC: Ăn có nhai, nói có nghĩ

 

anconhainoico-nghi-1-R

 


Rắc rối nhất trong từ ngữ tiếng Việt, tôi nghĩ đến từ “ăn”. Trong ngày có những hoạt động, ta quên béng đi nhưng dứt khoát không thể quên ăn. “Có thực mới vực được đạo”. Từ “ăn” trong tiếng Việt trùng trùng điệp điệp ngữ nghĩa. Các nhà ngôn ngữ học, nếu vớ lấy từ ăn” thì tha hồ bình luận, dẫn chứng. Thậm chí, lúc ấy họ còn bàn luận, tranh cãi nhau chí chóe để xác định chính xác nghĩa của nó.

Cứ theo như liệt kê của nhà văn hóa Phan Khôi, Việt Nam ta ngày trước có nhiều, rất nhiều dịp để…ăn. Này nhá: ăn đám cưới, rồi sinh con lại có ăn đầy tháng, đầy tuổi, sinh nhật; ăn cất nhà, về nhà mới (tân gia); ăn đám ma, sau đó có tuần sơ thất, chung thất, đám giỗ… Ăn ở đình làng có thể kể đến ăn đám lễ bằng sắc, tạ thần, thần hoàng, tế xuân thu nhị kỳ, kỳ yên, đám rước, đám cầu mát, đám khao lên lão v.v… (Dẫn theo Phan Khôi-Tác phẩm đăng báo 1933-1934, Lại Nguyên Ân sưu tầm biên soạn - NXN Tri Thức 2013, tr.322-323).

Nhưng trước hết, xin hỏi: Ăn dễ hay khó?

Tất nhiên là dễ. Ai cũng biết ăn nhưng “Ăn bánh, trả tiền” có thể hiểu “bánh” qua một nghĩa khác đấy chứ? Khi nói “ăn hoa hồng” chắc chắn chẳng ai khờ khạo nghĩ đến chuyện phải nhai nuốt cái bông hoa cụ thể kia. “Ăn ảnh”, “nước ăn chân”, “ăn vạ”, “ăn đèn”, “ma ăn cổ”, “ăn non”… có phải chỉ động tác nhai, nuốt thức ăn không? Ắt không. “Ăn cơm Phật, đốt râu thầy chùa”, lần sau ma nó cho ăn. Cái ngữ này cũng chẳng khác gì loại “Ăn cháo đái bát” “Ăn cá bỏ lờ”, “Ăn xong quẹt mỏ”. Thông thường, “Ăn cây nào rào cây ấy” nhưng lại có kẻ “Ăn cây táo, rào cây xoan”.

Sự đời cũng lạ, có lúc “Ăn cháo gẫy răng” nghĩa ra làm sao? Là có những điều mà mình không ngờ mà vẫn xẩy ra chăng? Cũng món cháo, nghe có câu: “Ăn cháo để gạo cho vây”. Trùm sò “Ăn mắm mút dòi ấy” cỡ ấy, khổ hay sướng? Trên đời này, thiên hạ thường dạy rằng: “Ăn để sống, chứ không phải sống để ăn”. Nếu chăm bẳm “sống để ăn”, lười biếng, chẳng chịu mó tay vào việc gì chỉ có thể là kẻ ăn ké, ăn bẻo (ăn chặn), ăn bòn, ăn bóng, ăn khín (ăn nhờ), ăn chõm (ăn phần của người khác), ăn bám…

Mà “ăn” lại đứng đầu trong tứ khoái của con người trên trái đất này. Nó quan trọng vô cùng. Quan trọng cỡ thế nào? Tôi nghĩ, cỡ như đã tân hôn thì phải động phòng. Đã “ăn nằm” thì “hiền nhân quân tử” nào cũng ham hố “mỏi gối, chồn chân cũng muồn trèo” đến độ muốn “ăn tươi nuốt sống”!

Biết ăn, “Ăn trông nồi, ngồi trông hướng”; biết nói, “Nói có sách, mách có chứng” mới là bản lĩnh của các bậc thức giả.

Ai lại chưa từng ăn thịt bò? Nhưng đúng điệu phải là “Thứ nhất thịt bò đương tái, thứ hai con gái đương tơ”. Muốn quảng cáo cho món ăn ngon, có câu này hay: “Già ăn trẻ lại, gái ăn đắt chồng” Lại nữa, phải biết “Ăn mít bỏ xơ, ăn hồng nhả hột”, “Ăn cá nhả xương”, chứ đừng “Ăn canh không chừa cặn”, “Ăn khoai cả vỏ”, “Ăn chó cả lông”, “Ăn mó xó niêu”, “Ăn sống ăn sít”… Có lẽ, hạng hèn kém, đáng chê trách nhất vẫn là “Ăn hớt cơm chim”. Ngây thơ nhất vẫn là hạng người thích “Ăn bánh vẽ”. Loại tởm nhất là “Dây máu ăn phần”. Khi túng quẩn phải ngửa tay xin ai cái gì đó, đừng có chảnh chọe như “Ăn mày đòi xôi gấc”, “Đi ăn chực đòi bánh chung”!

Mấy ông bợm nhậu lúc quá chén thường “cho chó ăn chè”, tức nôn thốc nôn tháo, mữa mật xanh mật vàng. Nhiều đôi vợ chồng đâm đơn ra tòa, nhất quyết đòi ly dị cho bằng được vì ăn phải thứ này. Thứ này là thứ gì? “Ông ăn chả, bà ăn nem”. Ơi hay, nem chả có tội tình gì trong vụ này?

Chuyện chung chạ vợ chồng, bồ bịch hú hí, chả ai dại gì bô bô hoạch toẹt ra rằng… Mà phải nói “ăn nằm”, mới thanh lịch. Thời gian “cấn thai”, nàng ăn thế nào? Có người không chỉ “ăn kiêng” mà còn “ăn khảnh” nữa.  Một khi đã “yên bề gia thất”, chớ dại lập “phòng nhì” đặng “ăn chùng ăn lén”, “ăn vụng” mèo mỡ. Lúc chưa cưới nhau, nếu nàng tươi xinh mơn mởn bỗng thích của chua một cách bất thường, gọi là “ăn dở/ăn rở”. Nhiều hotboy giật thót cả người, dù không ai nói ra nhưng nó đã tố cáo hành động “Ăn cơm trước kẻng”.

Để khen những người làm việc nhà nước, có trách nhiệm, ta nghe nhắc đến câu “Quan ăn tại phủ, ngủ tại công đường”. Thời buổi nào cũng có những vị quan thanh liêm ấy. Mà thời nào cũng có những kẻ điếu đóm “Ăn cơm nhà vác bài ngà cho quan”. Không ít vị quan nhà ta từng rơi vào tình cảnh éo le “Ăn xôi chùa ngọng miệng”. Nói như Truyện Kiều, lúc ấy, dù biết tỏng tòng sự tình nhưng “Ăn làm sao, nói làm sao bây giờ?”. Thôi thì, cứ “Ngậm miệng ăn tiền” mặc kệ ai “Ăn ngược nói ngạo”. Chán thế!

Vâng, ““Ăn làm sao, nói làm sao bây giờ?”. Xin kể lại “chuyện xưa tích cũ”: Tiến sĩ Nguyễn Văn Giai nổi tiếng là chính trực, quan minh chính đại, xét án nghiêm minh như Bao Công. Ngày nọ, ông xét án một phò mã của chúa Trịnh khi cầm quân đánh nhà Mạc, chỉ vì hèn nhát mà kéo quân về. Vậy cứ theo phép nước mà khép án tử hình. Kêu xin, van nài mãi không xong gia đình người này bèn đi “cửa sau”. Người vợ nghe lời than khóc ấy, động lòng nên hứa giúp. Do biết tính chồng khoái món thủ lợn chấm mắm ngấu, bà làm món này cho ông. Đợi ông ăn xong, bà mới thỏ thẻ cho biết đó là “lễ vật” của gia đình phạm nhân.

Trời đất! Đã ăn rồi, chẳng lẽ nôn ra? Ông tặc lưỡi: “Chỉ vì một miếng ăn mà hỏng cả việc công. Ta đã ăn rồi, giờ biết nói sao? Cũng may án này có một vài lý lẽ có thể khoan giảm, nếu không thì phép nước sẽ điên đảo vì ta tham ăn”. Thì ra, làm vợ quan chức không dễ bởi giữ thanh danh cho chồng; hoặc vùi chồng vào “bia miệng” thế gian cũng còn tùy thuộc vào bản lĩnh của họ.

Lại xin kể tiếp mẩu chuyện mà Đại Việt sử ký toàn thư còn ghi rành rành: Khi giặc Nguyên - Mông xâm lược nước nhà, một số tôn thất nhà Trần vì khiếp sợ uy thế của giặc mà mang cả gia quyến sang trại giặc xin hàng như bọn Trần Kiện, Trần Ích Tắc, Trần Lộng, Trần Tú Viên… để lại tiếng xấu muôn đời sau. Sau khi toàn thắng, vua Trần Nhân Tông sai Nguyễn Đại Pháp đi sứ. Sang đó, trong bữa ăn long trọng do nhà Nguyên chiêu đãi, bọn Trần Ích Tắc cũng dự. Không thấy ông Pháp đi ngang qua trước mặt mà không cúi chào, Tắc bực bội hỏi: “Ngươi có phải là kẻ tôi tớ ngày trước trong nhà ta không?”. Ông Pháp cứng cỏi: “Đúng vậy, nhưng tôi nay là sứ giả của triều đình. Trước ông, con vua nhưng nay là kẻ hàng giặc”. Nghe thế, Tắc cả thẹn, lòng dạ rối bời. Yến tiệc ê ề đó nhưng ăn sao nổi nữa mà ăn! “Ăn làm sao, nói làm sao bây giờ?”.

Thiên hạ vẫn quý những ai “Ăn mặn nói ngay còn hơn ăn chay nói dối”, “Ăn có nhai, nói có nghĩ”. Chê cười những ai, “Ăn như rồng cuốn, uống như rồng leo, làm như mèo mữa”; “Ăn như thuyền chở mã, làm như ả chơi trăng”. Thuyền chở mã là đồ vàng mã, thứ hàng giấy đốt cho người cõi âm, nó nhẹ hều nên chở bao nhiều cũng xong. Nói cách khác, những kẻ ấy chỉ thuộc loại “Ăn hại đái nát”, “Ăn tục nói phét”.

Người ta thường bảo: “Miếng ăn là miếng tồi tàn/ Mất ăn một miếng lộn gan lên đầu”. Mình nuôi con gà, thằng cha căng chú kiết nào đó cuỗm mất, bực mình quá, bèn chửi! Đạt đến “đỉnh cao” của lối chửi mất gà ở Huế, nhà nghiên cứu Thân Trọng Tuấn chép được, cực hay. Chỉ trích đoạn cuối có liên quan đến ăn: “Đói thì tau cho ăn, khát thì tau cho uống. Tụi bây đừng hòng giở trò đá cá lăn dưa, ăn chưa bưa, lừa chưa đã, mà đã qua mặt được với tau. Phải liệu mau mau, kéo bầy kéo lũ, phủ phục tại đây mà nghe tau dạy biểu".

Lại nghe còn có “dị bản” khác, chẳng hạn: “Bây ăn chi mà ác nhân ác nghiệp. Bây ăn bằng nồi đồng, bây ăn bằng nồi đất, bây ăn lật đật, bây ăn nửa đêm, bây ăn mờ sáng. Bây ăn cho chồng bây sợ, bây ăn cho vợ bây kinh, bây ăn cho ngã miếu sập đình, cho tổ tiên bây chết hết để mình bây ngồi đó bây ăn. Đồ cái quân ăn chó cả lông, ăn hồng cả hạt. Đồ cái quân không sợ Phật đánh Thánh đâm, đồ cái quân không sợ trời tru đất diệt. Bây ăn mần răng mà hết một chục rưỡi con gà?".

Nghe quá hớp. Thôi thì, chi bằng “Tay làm hàm nhai” rồi “Ăn ngay nói thật, mọi tật mọi lành”, chẳng việc gì phải “Ăn một miếng, tiếng để đời”. Kiếm miếng ăn lương thiện, bằng sức lao động mới yên lòng mỗi đêm “Ăn no ngủ kỹ chổng tỹ lên trời”. Hay ho chi cái thói “Đời cha ăn mặn, đời con khát nước”, phải không? Ơ này, buồn cười thật, đã “ăn ở” lại còn “ở ăn” nữa đấy. Truyện Kiều có câu:

Ở ăn thì nết cũng hay
Nói điều ràng buộc thì tay cũng già

Nẫy giờ, bàn luận chuyên “ăn” chẳng khác gì “Nói vòng nói vo” hoặc tỷ như chỉ mới “Ăn hương ăn hoa” liệu có “mua vui” cho bạn đọc được chút tí tẹo tèo teo nào không? Dù chẳng bao giờ dám “Ăn tục nói phét”, “Ăn ốc nói mò” nhưng tôi tôi dám “Nói như đinh đóng cột”, chắc các bạn đều gật gù: “Chà, tay này “ăn nói” cũng được đấy chứ”!

Nghe khen thế, tôi đây chỉ xin khiêm tốn mà rằng: “Ối dào, thưa quý ngài, kể làm sao cho xiết, nếu cứ tẩn mẩn tần mần theo kiểu “ăn nhón” thế này - dẫu đến lúc “ăn Tết” mà “Tết Ma-rốc” ắt cũng chưa xong”.

L.M.Q

(nguồn: Tập chí Kiến Thức Ngày Nay số 934 - 20.7.2016)

Chia sẻ liên kết này...

Add comment


Việt Tuấn Trinh | www.viettuantrinh.com