LMQ

LÊ MINH QUỐC: Kết thúc “có hậu” quá

Chỉ là phù phiếm linh tinh
Đuổi theo bóng. Rượt theo hình. Biệt tăm
Con đường ngậm ngãi tìm trầm
Bàn tay sấp ngửa được cầm gì không?
Bụi vàng trăng lạnh đáy sông
Vớt lên hơi thở buốt cong dạ dày
Ngoảnh nhìn thăm thẳm chân mây
Lẻ loi soi ngấu hình hài... Q ơi

Một ngày nữa rồi. Khiếp chưa? Chưa làm được quái quỷ gì, đã gần cuối tuần. Chưa kịp thở, chưa kịp sống, đã nửa đời người. Sống, một hành trình gian nan quá. Đêm qua, vào thăm mẹ. Bà cụ cằn nhằn y là đứa con bất hiếu bởi không chịu lập gia đình, sau này, bệnh hoạn, già yếu nương nhờ ai? “Thế mẹ thương ai?”. Bà cụ đáp: “Mẹ thương thằng Tẹo vì hắn có vợ con, là đứa út”. Thì những người con khác đã yên bề gia thất rồi, sao mẹ lại chỉ thương mỗi đứa út? Tục ngữ có câu: “Giàu con út, khó con út”, có thể giải thích, sau khi dựng vợ gả chồng cho các con lớn; của cải, tài sản còn lại tất nhiên thuộc về phần con út, nếu nhà có của, con út được hưởng bằng không phải chịu thiệt thòi. Thời đi học tiểu học, còn nhớ bài thuộc lòng:

Bốn con ngồi bốn góc giường
Mẹ ơi mẹ hỡi mẹ thương con nào
Mẹ thương con út mẹ thay
Thương thì thương vậy chẳng tày trưởng nam
Trưởng nam nào có gì đâu
Một trăm cái giỗ đổ đầu trưởng nam

Câu ca dao này chắc chắn xuất phát từ miền Bắc. Trong quá trình khai hoang mở cõi vào phương Nam, quan niệm trên tất nhiên vẫn còn giữ nhưng không nhất thiết vai trò trưởng nam. Đứa con nào cũng được, tất nhiên không là con gái, miễn có điều kiện thờ phụng ông bà chu đáo, nhất là phải có uy tín, đạo đức, hiếu thảo, hết lòng với dòng tộc. Người đó vai vế thấp hơn các anh em khác, nhưng vẫn đứng vai trò chủ tế trong giỗ quẩy, các thành viên khác về dự phải răm rắp tuân theo. Nơi thờ phụng ông bà cha mẹ, có thể nhà thờ tộc, hoặc nhà xây dựng trên đất hương hỏa, hoặc nhà riêng, chẳng sao cả. Đến ngày giỗ, anh em bà con quay về tụ họp tưởng nhớ người đã khuất.

Ở ngoài Bắc, khi cúng kiếng dù giàu, dù nghèo ai ai cũng muốn “mâm cao cổ đầy”, phải có các món ăn căn bản như gà luộc, đĩa xôi, chả giò, canh măng lưỡi lợn v.v… Trong Nam, do hoàn cảnh cá nhân, nhiều người phải thay tên đổi họ, giấu kín lý lịch nên hầu như ít ai lưu giữ gia phả. Thế nhưng, người trong tộc có thể nhận ra qua… món ăn trong dịp cúng giỗ.

Đọc bài “Gia phả ngầm” ở Nam bộ của Nguyễn Ngọc (Báo Pháp Luật Xuân 2014) có đoạn lý thú nhằm minh họa ý trên: “Năm 1980, một lần tôi ghé làng Bình Ðức, Bến Lức (Long An), nơi có làng chài xưa của anh hùng Nguyễn Trung Trực để thăm gia đình bà xã tương lai. Tại đây tôi chứng kiến một nghi thức cúng kiến khá kỳ lạ. Dòng họ Huỳnh bày mâm cúng trên lá chuối, lá sen ở bờ sông Vàm Cỏ Ðông, sát đám lá dừa nước. Nhiều thức cúng tôi không biết, đặc biệt có đĩa rau luộc, thủ vĩ lợn, tam sên, đĩa thịt sống và hình nộm bằng rơm với năm tàu lá dừa, năm mũi tên hình thành thế trận ngũ hành. Chủ tế là ông cha vợ tương lai của tôi, con thứ 12 của dòng họ Huỳnh - chiếm ba phần tư dân số xã này. Họ Huỳnh này gốc của Tiền quân Nguyễn Huỳnh Ðức (tên thật là Huỳnh Tường Ðức, được vua Gia Long ban họ Nguyễn). Cha vợ tôi giải thích: “Dòng họ Huỳnh gốc miền Trung vào khai phá vùng đất này có nhiều hổ dữ. Vì thế gia tộc phải cúng chúa sơn lâm bằng thịt sống, cọp no thì ông bà mới về ăn được. Còn hình nộm và đồ thế là của người đi sông, đi biển” (…).

“Ðiều khác biệt là mỗi dòng họ có một lễ vật thật đặc biệt mang liên quan đến sự tích ông tổ dòng họ hoặc có ý nghĩa nào đó với dòng họ. Ðó có thể không phải là thức ăn mà là một vật tượng trưng cho dòng họ, khi nhìn thấy ai cũng nhớ, cũng biết gốc tích gia tộc của mình. Ðây mới chính là “gia phả ngầm”. Chẳng hạn, dòng họ Mai ở Cai Lậy (Tiền Giang) cúng hình nộm - là hình người bện bằng rơm, dựng trên một cọc gỗ, cúng xong thì đốt đi. Ðây là tục đốt đồ thế của người đi biển miền Trung. Họ Trương cũng ở Cai Lậy cúng miếng da voi và bày cung tên theo thế trận ngũ hành. Ông Trương Ngọc Tường, người trong họ này, giải thích thủy tổ dòng họ Trương là thợ săn từ miền Trung vào. Ở Gò Công (Tiền Giang), Bến Lức (Long An) vật tổ có thể là ba con ốc, ba con cua. Ở Cao Lãnh, vật tổ có thể là đĩa mắm sống với bắp chuối đập dập… Họ Võ ở Mộc Hóa (Long An) bắt buộc phải có gỏi da tượng (nay thế bằng miếng da heo cắt hình voi để nguyên trên mâm) vì tương truyền ngày xưa, trước khi về Ðồng Tháp Mười, họ này chuyên săn bắn...”.

Đọc bài viết này, thích quá.

Ước gì có dịp đi nhiều nơi nhiều chốn, ghi chép lại những chuyện tương tự. Đánh giá đúng vài trò của nhà văn Sơn Nam, có lẽ gọi ông là “nhà phong tục học Nam bộ” là chuẩn xác nhất. Trên đời, có những người đi khắp nơi khắp chốn nhưng họ chỉ “nhìn” chứ không “thấy”. Có người “thấy” những lại không chú tâm “quan sát”, hoặc không có khả năng so sánh cùng sự vật, sự việc đó đã “thấy” ở nhiều nơi khác nhau để rút ra một nhận xét gì.  Đời sống có biết bao câu chuyện bình dị ít ai biết đến, thế nhưng không mấy ai chịu khó ghi lại. Nam Bắc thống nhất một nhà, nhưng tùy quan niệm vùng miền nên có lúc va chạm khó giải quyết nếu không cùng có sự thành tâm.

Ngày nọ, nàng bảo, anh ơi anh tư vấn giúp bạn em chuyện này. Cũng là chuyện rắc rối do quan niệm Bắc-Nam. Rằng, phía đàng gái, người Nam, cô X là con đầu; phía đàng trai, người Bắc, anh Y - con út, trên còn có 3 chị gái khác nữa. Vậy khi ghi trên thiệp cưới thế nào? “Trưởng nữ X” kết duyên cùng “trưởng nam Y” chăng? Ghi thế, vậy 3 chị gái của Y bỏ đi đâu?  Câu trả lời của đàng trai chắc như đinh đóng cột: “Con gái con lứa kể vào làm gì?”. Đàng gái không chịu, cãi: “Sao lại trọng nam khinh nữ đến thế? Vậy ghi “thứ nam” chăng?”. Lại nghe câu trả lời: “Nói thế, chẳng lẽ nhà tôi thất đức đến độ không không có “trưởng nam” sao?”.

Chuyện tưởng đơn giản nhưng phụ huynh đôi bên “tranh luận” lằng nhằng mãi, khiến đôi trẻ sốt cả ruột, chẳng dám ý kiến ý cò. Cuối cùng, sau những cuộc tranh cãi bất phân thắn bại, cãi nhau như chém chả, cả hai họ thống nhất ghi: “Quý nam”, “quý nữ”.Ai hiểu sao thì hiểu.

Ngày kia, tham dự đám cưới nọ, anh bạn là bố chú rể đã thay mặt hai họ tuyên bố một câu mà cả khán phòng vỗ tay tán tưởng vang trời. Anh nói: “Được sự đồng ý của hai con, hai gia đình chúng tôi tổ chức…”. Đúng quá, nếu chúng không đồng ý, làm gì có ngày trọng đại này? Lại có chuyện, bố mẹ ly dị nhau, cả hai đều có người mới. Khi làm đám cưới cho con, ai chủ hôn? Ông bố của cháu hay người chồng mới của mẹ? Tưởng đơn giản, dễ ẹt nhưng rồi có nhiều “ca” nan giải ghê gớm.

Ôi, chỉ mới thoáng nghĩ đến đã thấy mệt.

Thôi, chi bằng. Chi bằng cái gì vậy? Thưa, đọc thơ một chút cho khoay khỏa chăng? Sao lại không. Sáng qua vào cơ quan, nghe đồng nghiệp Đỗ Ngọc đọc mấy câu thơ, chị bảo là của Bảo Sinh, không rõ đúng không, anh em trong cơ quan cười bò:

Trả thù kẻ cắm sừng ta
Tốt nhất để chúng thành ra vợ chồng
Thế là món nợ trả xong
Thế là thằng chó đi tong một đời

Hai từ “thằng chó” nghe ra vẫn còn cay cú quá. Sực nhớ Bùi Giáng cũng có bài thơ tếu táo mà ít người biết. Bài thơ như một vở kịch ngắn. Trước hết là khúc dạo đầu:

Chép tờ địa lý đầy vai
Hùng tâm thánh nữ thiên tài ni cô
Định thần mừng rỡ bước vô
Song trùng chúc phúc hai cô một lần

Chúc gì?

Xót nàng còn  chút song thân
Bấy lâu kẻ Việt người Tần cách xa
Sao cho muôn dặm một nhà
Cho người thấy mặt là ta cam lòng
Những câu này đều mượn từ Truyện Kiều. Còn đây mới là Bùi Giáng:
Hai nàng có số long đong
Cũng đành gắng chịu lòng thòng đẩy đưa

Nghe câu chúc cà rỡn, bông phèng ấy, lập tức:

Ni cô, Thánh nữ chẳng vừa:
Chào tôi ranh mãnh cợt đùa: - Chào ông!
Ông là tên Gioáng phải không?
Ông người Đòa Nẽng chính tông họ Buồi?
Hai cô cùng phá lên cười
Còn tôi hứng chí cũng cười reo theo

Kết thúc “có hậu” quá. Thế đấy, nghĩ thêm một chút, con người ta hơn nhau không phải lúc còn trẻ khỏe, thừa sức “bẻ gẫy sừng trâu” lên như diều gặp gió mà cần thiết hơn, vẫn là “hậu vận” thế nào. Nó phải “có hậu” chứ. Phải được sống trong tâm thế “Còn tôi hứng chí cũng cười reo theo”. Mong là thế. Hầu hết, truyện Nôm của người Việt đều kết thúc có hậu. Có như thế, người ta mới thích bởi khi khép sách thấy sóng gió đã đi qua, trời đã yên, sóng đã lặng và nhân vật mà mình yêu thích đậu trạng nguyên, cưới công chúa; hoặc sum họp đoàn tụ thì tự dưng lòng mình cũng vui lay.

L.M.Q

(nguồn: Tạp chí Kiến Thức Ngày Nay số 917 - 1.2.2016)

Chia sẻ liên kết này...